The historical experience of the people in Zeitun Tolgurov’s epic “The big dipper”

全文:

Толгъурланы Зейтунну «Жетегейле» деген биринчи романы 1981 жылда басмаланнганды, ол Къабарты-Малкъарда Совет власть тохташа башлагъан къайгъылы кезиуню юсюнден хапарлагъан кенг эпикалы чыгъармады. Сёзсюз, жашауда жангы низам тохташырча, эскиликни ояргъа тюшеди, аны ючюн инсаннга оюмлауун, дуниягъа къарамын тюрлендирирге, ниет кюрешин къыстау бардырыргъа керек болады. Малкъар жазыучу бу болумла бла байламлы жарашыулу суратлау сыфатла къурап, адамла арасында эсленнген ниет-сезим къажаулукъну жашау кертиликге кёре, ийнаныулу кёргюзтгенди.

Къарачай-малкъар адабиятны тинтген алимле сагъынылгъан чыгъармагъа уллу эс бургъандыла, кесамат ишлеринде аны суратлау даражасын чертгендиле [Болатланы (Атабийланы) 2016, Болатова (Атабиева) 2021; Полухина 1989; Сарбашева 2001, 2018; Султанов 1989; Толгуров 2010]. Бу илму ишни тинтиу борчу – «Жетегейле» деген романда эпопея жанрны баш шартларын белгилеп, халкъны тарых сынамы аны магъанасында не тюрлю ачыкъланнганын кёргюзтюудю. Аны толу тамамлар ючюн, эпикалы чыгъарманы ниет даражасына, жигитле къауумуну къуралыууна, аланы миллетлик сезимлерине, ич дунияларына, тарых болумлада инсан къылыкъланы тюрлениу халларына къараргъа тийишлиди.

Толгъурланы З. чыгъармасында чынтты эпопея ышанла баямланадыла: эпикалы хапарлауну кенг, жайма кёрюмдюсю, талай хапарлау ызны биргелей ачыкъланыулары, халкълыкъ, тарых оюмлауну кючлениую, къылыкълыкъ, жигитлени жашау болумлары миллет тарыхны кюзгюсюнде берилгенлери. Тарых жюрюшю бла бирге халкъны да бушуулу къадарын жазыучу энчи юйюрню, инсанны юлгюсюнде кёргюзтгенди. Эпикалы хапарлау уллу кезиуню, жамауат жашауда эсленнген магъаналы окуяланы сыйындыргьанды. Совет идеологиягъа жакъ басханланы неда анга къаршчы сюелгенлени, эрттегили жашау турмушха къажаулукъ бла бюсюреулюкню белгилегенден сора да, романны баш ниети, суратлау борчу заманны экили бетин, алдаулу илишанларын, къырал идеологияны жангылычларын тюз ачыкълауда болгъанды. Социализмни тау элледе тохташдыргъан заманда, революция бла байламлы жамауатны акъылында ишеклик къозгъагъан кёп зат баямлана эди. Ынкъылапчылагъа ариу кёзден къарамакълыкъ жокъну орнунда эди, нек дегенде, ала бардыргъан кюреш кёплени жашауларын ойгъанды, кюйсюз, терс ишлери да аз болмагъанды.

Миллет адабиятны айныуунда эпопея жанрны энчи алып къарагъанда, аны магъана ёзегин бек биринчиден тарых болумла къурайдыла, аллай кенг эпикалы чыгъармада халкъны сынамы бла адамны къадары къысха байламлыкъда бериледиле, инсан къылыкъ да айныу халда, толу суратланыр онг табады. Романны къош къурамы аны баш жигитлерини айныу жюрюшюн кёргюзтюрге амал береди. Сыфатланы къылыкъ энчиликлери къайгъылы тарых окуялада берилип, инсан кюрешде чыныгъадыла, хар бирини ич дуниясыны байлыгъы неда ниет-сезим такъырлыгъы аллай хапарлауда тынгылы ачыкъланадыла.

Толгъур улу чыгъармасында къурагъан суратлау сыфатланы кёпмагъаналыкълары хапарлауну айныгъаны бла бютюн кенгере, ангылашына барадыла. Жангы жашау турмушну тюз кёзден ачыкълаугъа кёбюсюнде тенглешдириу белгиле себеплик этедиле. Заманны къайгъылы халын кёргюзтюр амал излей, сары топуракъны юсюнден жазыучу былай оюмлайды: андан не ишленирин айтыргъа къыйынды, ол къаллай адамны къолуна тюшгенине кёре, кёрюмдюсю аз-аздан тюрлене, алышына, энчи бет ала барлыкъды. Жашау да алайды, адамны хар атламы, ниет айырыуу аны жангы болумлагъа келтиреди. Ол себепден, халкъны бурунгу турмушун сёгюп, озгъан заманланы да терслеп, эрттеден орналгъан жорукъланы ояргъа итинмеклик эссизликден башха тюйюлдю. Аллай тюрлениулени хыйсаплары да къаллайла болурла, киши билмейди. Жазыучу ангылатханны эсге алгъанда, миллетни ёмюрлюк сынамы бла байламлыгъын юзсенг, жашнай тургъан терекни тамырларын кесгенчады. Заманнга кёре, жашау тюрленнгени бла, инсанны къылыгъы, дуниягъа кёз къарамы, ич дуниясы, кёлюндеги сезимлери да башха бола баргъанларын автор энчи сыфатны юсюнде ачыкъларгъа жетишгенди. Хар адамны къылыгъы къыйын тарых кезиуледе бирча болмайды дегенни чертеди жазыучу.

Кёргюзтюлген заманны энчи шартларыны санында бушуулукъну белгилерчады. Аны кючлендирген мадарладан бири – халкъны кёлден айтылгъан чыгъармачылыгъы бла байламлыкъды. Фольклор тёреле жазыучулукъ ишде жангы эстетика магъананы тутадыла. «Суратлау чыгъармада ала жазыучуну поэтика-хат энчиликлерин белгилейдиле, суратланнган тарых болумлада инсанны, аны бла бирге уа саулай да халкъны миллет шартларын, къылыгъын кёргюзтюрге себеплик этедиле» [Сарбашева 2017: 38]. Толгъурланы Зейтун «Жетегейле» деген романында таулу анала, юй бийчеле (Тюйме, Зайнаф, Эккяй) инсан урушда жоюлгъан жашларыны, баш иелерини (Аскер, Кёккез, Аслан) жиляуларын эте, ачыуларын сарнаугъа, кюйге салып айтадыла. Ол себепден бушуулада жюрюген тёреле хапарлауда айырмалы жерни аладыла. Юлгюге бир юзюкню келтирейик: «Кёпден бери жыйылып, тыйылып тургъан суу ычхыннганлай – кеси селейгинчи аны ким тыялыр. Аш-суу къайгъыда жилямукъ кёргюзтмеген Эккяй да андан ары тёзалмады. Жаулукъ къанаты бла бетин жабып, аш юйден чабып чыкъды да, отоугъа кирип, сарнаугъа берилди. Алай бир кесекден аман къычырыкъла, къатыш-къутушла тохташдыла да, арбаздагъыла къайсыны эсе да ауазын шарт эшитдиле:

 

Кенг жауурунлу, ой, назик белли Аскер,

Жюрегими нечик кюйдюрдюнг,

 

Ананг сылаучу къара чачынгы, харип,

Къызыл къанынга бояп, узакъда жоюлдунг.

 

Былай айтып сарнагъан Асланны анасы Тюйме эди. Аны ариу, таралгъан ауазы эр кишилени жерге къаратды, сёзлерин тамакъларында тунчукъдуруп, шошайтды. Тиширыула да, тохташып, Тюймеге кюй айтма къойдула, сора ол жюреклени бек ачытхан сёзлеге жетгенлей, эжиу этгенча, бир аууздан къысха-къысха сарнап, дагъыда къулакъ саладыла. Тюйме кюй этип сарнаргъа уста болуучусун эллиле биледиле, алай, бюгюнча, жюрекден таралып, инжилип аны ким кёрген эди» [Толгъурланы З. 1982: 379-380].

Толгъурланы Зейтунну эпикалы прозасында инсан къылыкъла бла аланы ниет айырыулары не заманда да ал сатыргъа чыгъарыладыла. Аны жигитлери, тарыхны къыстау бурулгъан тирменине тюшюп, къайгъылы кезиуде, къыйын жашау болумланы аллында кеслерини ангыламларына кёре ёз жерлерин табаргъа итинедиле, тюз ызны сайларгъа кюрешедиле. Тинтилген романда бир талай жамауат къауумну къылыкъ энчиликлери чертиледиле: Нух эфендини, Мамаш бийни, Байдуллахны, Болатны (чам аты Маскеди) дагъыда башхаланы. Ниет къаршчылыкъда суратланнган сыфатланы (Нух бла жалчысы Къазакъ) жангы властьны низамына къарамлары тарых кертиликде бериледиле. Ол кезиудеги жашау хал, кертида, экили эм алдаулу болгъанды; адамланы бир бирден айыргъанда, бу ышаныулуду, башхасы уа аманды, деп таукел айтырча тюйюл эди. Жазыучу инсанланы ич сагъышларын, кёлдеги сезимлерин, жарсыуларын, дуниягъа къарамларын, тёгерекде бола тургъан ишлеге ёз оюмларына кёре багъа бичерге итиниулерин ачыкълайды. Айтханыбыз бла байламлы «Жетегейледе» баш жигитлени ич монологларына эс бурурчады.

Къазакъны, Нух эфендини, аны жангыз къызы Саудатны бушуулу къадарларыны баш сылтауун жазыучу аланы къаршчы жамауат къауумлагъа юлешиниулеринде, эки тюрлю къарамны бир-бирге чюйре сюелгенлеринде кёреди. Аланы хар бири кесине тюз жол айырыуда артыгъыракъда ич сезимлерине таянады. Жигитлени барысы бир бирлерине къаллай ниет тутханларына, этген муратларына кёре энчиленедиле. Чыгъармада ол тюрлю къаршчылыкъны ачыкъларгъа амал берген мадар – табийгъат болумланы тенглешдириу халда суратлауду. Черекни эки жагъасында къалгъанланы «сууну ары жанындагъылагъа» ариу кёзден къарамагъанлары шартланады. Алай бла романда инсан къылыкъланы типология энчиликлери айырыладыла. Толгъур улу жамауат чюйрелик бла бирге психология чюйреликни да терен ачыкълайды. Жазыучу кесини философия оюмларында бийик ниет магъананы жыйышдырып, бир ненча жангы суратлау ызны белгилейди.

Романны баш жигити Къазакъ – Нух эфендини жалчысы – жамауатха энди къошула башлагъан жаш адамды. Бу сыфатны юсю бла жазыучу ёз миллетини ажымлы къадарын суратлайды, терслик бла тюзлюк деген философия ангыламланы араларында келишимсизликни тинтеди. Класс кюрешден тышында, Толгъур улу баш жигитлерини ич дунияларында, кеслерин жюрютюу халлеринде чюйрели шартланы ачыкъларгъа итинеди. Жазыучу, къуру жамауат жашауда эсленнген тюрлениулени суратлау бла чекленип къалмай, ол тарых болумла жигитни къылыгъында, къадарында да бушуулу ыз къойгъанларын сюзеди. Хар бири кеси жолу бла барады, тамамлагъан иши, кюреши, къадары, сайлауу да энчидиле. Болсада, аланы барысын бирикдирген – заманны ажымлылыгъы бла кюйсюзлюгюдю. Бу оюмгъа Мамаш бийни сагъышлары тюшюндюредиле: «Адамла чач-тюк – араларында къутургъан суу – кечиую жокъ… хар адамны ёз таягъы – баргъан анга таянып барады. Мени таягъым жарылды, белинден къыркъылды, мен жыгъылдым…» [Толгъурланы З. 1982: 421]. Къазакъ сайлагъан жол да къыйынды, айланчды. Жамауат жашаудагъы болумла неда тарых ишле бла байламлы Къазакъны ич сезими, къылыгъы, дуниягъа кёз къарамы да алышына башлайдыла. Алай жазыучу жигитни сыфатында болгъан тюрлениулени бирден кёргюзтюп къояргъа ашыкъмайды: аны толу ангылатыр ючюн, ол таулу жашны ажымлы жашау сынауун суратлайды. Къазакъ эркинликге, тенгликге итиннген адамды, болсада бу ёлчемлени ол кесича ангылайды. Нухча дин ахлулары эм башха онглу бийле ишчи халкъны басынчакъларгъа ёчлюклерине ыразы болмагъанлыкъгъа, жангы властьны омакъ сёзлерине да терк ийнанып, алгъадан окъуна аны жанлы болуп къалмайды. Романны баш жигити жамауат арасында тенглик болурун сюеди, сора, кеси башына азат болур ючюн, эркинлик излейди.

Толгъурланы З. алгъаракълада жазылгъан тарых-ынкъылап чыгъармалада тохташхан тёрели жорукъну бузгъанын Къазакъны юлгюсюнде кёребиз, ол тюзюнлей революция кюрешчи болуп къалмайды. Окъууу-билими болмагъаны себепли, аны саясатдан хазна ангылауу жокъду, жамауат къауумланы арасында белгилене башлагъан кюрешни жашырын сылтауларын терен сезерча тюйюлдю. Алай, не десенг да, эркинлик ючюн кюрешни бардырыргъа жалчы таукелди, жангы жарыкъ жашаугъа да итиниулюгю уллуду. Къазакъ, къалгъан эллилерича, властьха къулланмайды, баш урмайды, аны излеу жолу, бийик умуту башхады. Кёлюндеги экиликден азатланалмай кёп заманны кечиннгени уа – Нух эфенди анга ата кёзден къарагъаны бла байламлы болгъанды, ол себепден бий къауумгъа къажау сюелирге жаш базынмайды: «…Санга игилик излегенни аманлыкъ бла къалай къуугъун? Нух эфендини къолундан туз гыржын ашагъанма. Эллиле не айтырла? Сора таулу таулугъа сауут кётюрген неге ушайды?» [Толгъурланы З. 1982: 22]. Быллай сагъышла аны барлыкъ жолундан артха тыядыла, этерик ишлерине сокъурандырадыла. Адет-тёре, намыс-сый дегенча миллетлик сезимни энчилеген ариу шартла Къазакъны акъылында терен тамырланнгандыла, аллай магъаналы затланы, не бек кюрешсе да, ол сансыз эталлыкъ тюйюлдю. «Ата-бабадан бери келген, иги, аман эселе да, тёрелени, адетлени жангыртхан тынч болмаз. Къазакъ кесинден таматалагъа, къартлагъа, къоншулагъа намыс, хурмет этип ёсгенди. Ол андан башха адетге юйренмегенди. Душманнга жетгенде, къоншу, тамата, къарт деп айырыргъа жарамазлыгъын билмейди. Таулу сабийле насыпларын, жашауларын табар ючюн, аланы эзген башха таулулагъа сауут кётюрген айып, гюнях да болмагъанына къайдан тюшюнюрюкдю?» [Толгъурланы З. 1982: 31]. Болсада, аны ангылаууна кёре, ёз насыбына элтген жолун кесерге бир адамны да эркинлиги жокъду. Экили сагъышларындан, эртте-кеч болса да, азатланып, жигитни бу оюмгъа келлиги ишексизди.

Кертиди, жангы жашау болумлагъа тюзелиу адамлагъа тынч болмагъанды. Бир талай заманны хар инсан, дуниягъа кёз къарамын тюрлендирир ючюн, кёп чурумлагъа тюбеп, арсарлыкъда ётдюргенди. Къазакъны ич сезиминде да алгъа бийлеге, сора энди тохташхан властьха ачыуу хорлайды, артда уа жашау сынамы аны ыразылыкъ бла тенгсиниуге келтиреди. Оюмлауу, къылыгъы, кесин жюрютюую да алышынмай жарамазын, айтхан сёзюн тергеулю ачыкъларгъа кереклисин ангылайды, аны себепли, ауур сагъышла эсинден кетмейдиле. Жигитни къылыгъы экиленнгенин тюрлю-тюрлю жашау болумлада кёребиз. Ол ёз айырыуун жаланда таукеллик бла неда бир затха толу ийнаныулугъун сезгенден сора этеди. Аны инсанлыкъ ангыламы коммунизм жорукълагъан ниетни угъайлаудан башланады. Романны ахырында уа Къазакъ кесини борчун социалист жашау турмушну жакълауда кёреди.

Къазакъ эслиди, тергеулюдю, ол бир ызны тутуп, аны бла барыргъа кюрешмейди. Жюрек термилиую бла акъылы буюргъан атламла, бири бирин угъайлай, жашны кёлюнде тохтамай сермеш къозгъагъанлай турадыла. Сюймеклик бла ыразылыкъ сезимлерими женгерле, огъесе борчму хорлар, деген соруулагъа жууап берген къыйынды. Тюзюн айтханда, жангы идеологияны низамы тохташханлай, битеу къара халкъгъа эркинлик, онглу жашау тежеп къоярына ийнаныулугъу тутхучсуз болгъанын жаш ангылай эди. Совет власть аны туугъан элинде битеу оноуну кеси къолуна алып тохтагъанлы уа – бютюнда. «Бёрю къойгъа сен тюклюсе», – дегенлей, сейирди быланы ишлери. Аякълары киргинчи, таякъ кёргюзтюп, деп келди Къазакъны эсине. Тюзлюк ол эсе, сора терсликлери къаллай боллукъду? Керилген а этгендиле, уруп къачан башларыкъдыла ансы?» [Толгъурланы З. 1982: 77]. Бийик чакъырыула бла къызыл байракъны кётюрюп элге келгенле, халкъны мюлк-ырысхысын ууучлагъан заманда, гитче-тамата деп жамауатха бет этмегендиле. Элде тохташдырыла башлагъан коммунизмни ёкюллеринден бири болуп романда Барасбий суратланады. Бу жумушну тамамлауда ол кесине чексиз базыныулу болгъанын жазыучу энчи болумда кёргюзтеди. Нух эфендини жангыз къызы Саудатны алтын кереклерин сыйырама деп сюелгенинде, этген артыкълыгъына тёзалмай, Къазакъ тиширыу жанлы болады. Артда бийни къызын къоруулагъаны ючюн «къызылла» жигитни кесин терслегендиле. Хапарлауда аллай болум дагъыда бир къатланады: Къазакъ, Къайытны къызы Майрушханны намысын къоруулай, къызыл аскерчиледен къутхаргъан эди, ол заманда да аны, ырбыннга тыйып, жер юйге атхан эдиле. Алгъа Асланча чынтты кюрешчилеге ушаргъа сюйген, ала бла ёхтемлене, тутхан ниетлери ючюн жанын берирге хазыр болгъан Къазакъ энди, аланы жангылыч ишлерин жашырмай, Асланны, Аскерни, Къаспотну, Барасбийни да ачыкъ айыплайды. Жигитни ангыламына кёре, революцияны келечилери «жаханимлик адамладыла», бери келгенли, элчилеге бир кюн тынчлыкъ бермей жашатхандыла. Быллай кюйсюз заманда адамлыкъ, къоншулукъ, буруннгу адет-тёреле, ислам диннге ийнанмакълыкъ да унутулуп, Барисбий эм аны кибикле туугъан эллеринде биреуню мюлкюне дау этип сюелгенлери Къазакъны жюрегин жарсытады, властьны терс ишлерине кёзюн ачдырып, шеклик туудурады. Адамлыгъы ёчюлмеген инсанны бу болумла, керти да, сагъайтырчадыла. Жаш арсарлыкъдан терк ычхыналмайды. Мындан ары да Нухну къулу, жалчысы болгъанлаймы турсун, огъесе жангы жашаугъамы келишдирсин кесин? Бу соруу жигитни инжилтеди, жюрегине тюйрелгенлей турады. Ол кеси кеси бла ушакъ эте, былай сагъышлайды: «Шериат тохташдыргъан тюзлюкге жангы власть, большевикле не къошаллыкъдыла? Муслийман дининги, ийманынгы кяфырлагъа хыликкя этдирип неда кесинг кибик бир муслийманнга аты айтылгъанны жоюп алгъан «Бальшебик эркинлик» неге керекди, ол арбазда мал айнырмы, сабийле ёсерлеми? Къазакъ кесини гитче миллетчигине, асыры аздан таулагъа юркюп жашагъан миллетчигине, дин къарындашларына сауут кётюрлюк тюйюлдю. Ол жалчыды, неди да, кимге жалынады, мындан ары да кесине керекни къан тёкмей да алыр» [Толгъурланы З. 1982: 48-49]. Бола тургъан ишлеге Къазакъ кёлю бла къатышмагъаны чыгъармада шарт кёрюнеди, бир атламы бла да ол адамлыкъ даражасын экили этмегенди. Кёлсюзлюкден терк къутулалмагъанлыкъгъа, иги умутун юзмейди, къачан болса да, белин тюзетип, ёхтем жашар кюню келирине ийнанады.

Толгъурланы З. жамауат жашауну алышына баргъанын, революцияны ниет излемлерин баш жигитлерини ич дунияларын ачыкълау бла, аланы кюрешлеринде ким да ийнанырча суратлайды. Чыгъармада жазыучу жангы хапарлау ызны сайлагъанды – инсанны ич сёзюн, ёз оюмун терен ачыкълау бла байламлы. Быллай суратлау мадар адам къылыкъны тюрлениуюн, жашаугъа къарамын тынгылы, айныу халда ачыкъларгъа себеплик этеди. Артдан-артха заманны жангырыууну юсюнден Къазакъны философия оюму, ангылауу да ёсгенин кёребиз. Жашауда бола тургъан экили ишле, магъаналы соруула аны эсин бийлеп, тынгысыз этгенлей турадыла. Байланы бла жарлыланы, къызылла бла акъланы араларында айрылыкъ неда демлешиу жашны жюрегинде шургъулукъ къозгъайдыла. Алай Къазакъ ол затладан терк къутулургъа жетишалмайды. Гитчелигинден бери кечесин, кюнюн да жалчылыкъда ётдюрген Къазакъны жашауунда махтаныр, къууаныр жери азды. Аны кёлюн бир бёлек кезиуге дери жарытхан – Нух эфенди кеси жанлы этер муратда берген чепкен, жараулу къама бла ажирди. Ол хаух «саугъаладан» да анга келлик жокъду, Къазакъ аны кеси толу сезмегенликге. Адамланы кеслерин жюрютюу халлери, айтхан сёзлери бла этген ишлери бир бирге келишмейдиле, тёгерекде хар зат алдаулуду.

Романны баш жигити эки отну ортасындады: бир жанындан – жангы идеологиягъа базынмагъаны, аны ниетине толу тюшюналмагъаны; экинчиден – Нух бла Мамаш бийни аманлыкъдан артха турмай, жарлы халкъны кеслерине къулландырып жашагъанлары. Жазыучу аны арсарлыгъын былай суратлайды: «Эки дунияны бирине къошулалмагъан, орталыкъда къалгъан жан» [Толгъурланы З. 1982: 266]. Кеси айтханлай, бу жалгьан дунияда тюз жол сайлай билмеклик кёкню жети къатысына барып къайтхандан эсе кёп да къыйынды.

Биринчи битеудуния къазауаты сора инсан уруш, эм алагъа кёмюлген адамланы, халкъланы да тарых къадарлары бушуулу эдиле. Ол арада кишиге эс табар онг жокъду. Иш кёллю жарлы халкъ, жалчылыкъдан озмай, юйюрлерин ачдан ёлтюрмезге кюрешеди, бий тукъумланы ёмюрле бла тюзелген жашау турмушлары оюлады, дуния къатышлыкъгъа жангы сынаула къошуладыла. Тамблагъы кюнлерине ышаныулукъ жокъ, эл жамауатны бирикдирген бурунгу адеп-къылыкъ, ниет тёреле учузланнгандыла, тукъум юлюш, жууукълукъ жюрютюу унутула барадыла. Динни тутхан да къоркъуулу ишди, къыраллыкъ низамгъа чюйре келгени ючюн, аны эсден кетерирге буюрулгъанды. Урушдан, арсарлыкъдан да къыйын а – бир бирге къажаулукъ эди. Социалист жашауну ёлчемлери халкъгъа ангылашыныусуздула. Жангы власть миллетни тутуругъун къурутуп, тамбласында къаллай жашау келтирлиги белгисизди. Кёпле билмейдиле не этерлерин, къайсы кючге ийнаныргъа, кимге ышаныргъа да. Ол къыйын сагъатда адам кесине окъуна базынмай эди, ёз жерин табаргъа, къайсы жолну айырыргъа, «акъланымы»/«къызылланымы» ызларындан барыргъа. Умутлары толмай, айрылыкъда инжилгенле да аз тюйюлдюле. Жамауат арасында келишимсизлик, кёрюпболмаулукъ, къаршчылыкъ Нух бла Къазакъны сыфатларында тынгылы кёрюнеди. Заманны саркъыуунда адам тюрлене барады, аны къарамы да алышына. Алгъадан умут этгени бла тёгерекде кёргени бир бирге чюйре келгенин сезеди. Къазакъ да эндиге дери, ёз насыбын бирлеге къурман эте, жашай келгенди. Башха эссизле уа, тарых тирменине тюшюп, жоюлгъандыла. «Акъла» бла «къызылла», халкъдан кеслерине бойсунуулукъну излей, ташыуул чайнагъанча, арада инсанланы тюз жолдан тайдыргъандыла.

Алай бла Толгъурланы З. эпикалы чыгъармасында, алгъыннгы адетлени тузагъындан къутулалмай, ажашып айланнган, революцияны бораны тынчлыгъын къурутхан таулуну сыфаты уста къуралгъанды.

Къазакъ къаллай жигитди деген соруугъа жууаплагъанда, ол ётгюр, кесине базыныулу, кючлю адамды, неда шарайыпсызды деп ишексиз айтырча тюйюлдю. Этген ишлеринде жалчы бирде къатыды, ёхтемди, бирде сокъураныулу, экили болады. Жамауат жашаудагъы тюрлениуле аны эсин, жюрютюу халын да алышындыргъанлары баямды. Тенгликге итиниую бла бирге, муратларын тамамлар ючюн, анга мурдарлыкъ этерге да тюшеди. Тюзюн айтханда, революция кюрешчилеге аллай ишле жангы болмагъандыла. Жаш, Нух эфендини ёлтюргенлей, бирден битеу зорлукъну, артыкълыкъны, тенгсизликни тамырларын кесгеннге санайды. Алай, этген мурдарлыгъы анга тынчлыкъ бермези баямды. Кебинсиз, къабырсыз къалгъан Нух, эки дуниядан биринде да жер табалмай, ырахатлылыгъын тас этгени ючюн, Къазакъгъа кесини ачыуун билдиреди. Аны тынгысыз жаны суу бойнунда къаргъыш къычырыкълары бла элчилени къоркъутуп тургъанды. Бийни энди жаланда дерт жетдириудю мураты, ёлгенден сора да жалчысы бла даулашын андан къоймайды. Аралары алыкъа айырылмагъанды.

Къазакъ кеси къолундан жоюлгъан эфендини ауазын къуруда эшитгенлей турады, андан бери кёп заман озгъанлыкъгъа, алгъыннгы иесини ачыулу соруулары эсин жангыдан къозгъайдыла: «Сен да уруш этдинг, къан тёкдюнг, къайдады ол тапхан уллу насыбынг? Къайдады мангылайынгда жарыкъ жаннган жулдузунг? Тёгерек бёркюнгде къызыл къашханг, къылычынг къайдады? …Жараларынг тапхан насыбынг…» [Толгъурланы З. 1982: 10]. Жалчыны жюрек жаралары, ёмюрден-ахыргъа тынчлыкъ бермей, ашланнганлай турлукъдула. Баш жигитини сыфатын жашау кертиликде ачыкълар умутда, жазыучу аны къадарын къарт терекни сыфаты бла тенглешдиреди. Экисини жашаулары да алышынмайдыла – терек, тамырларын тереннге жиберип, кесин желден, ырхыдан сакълагъанды. Балта тийген, бичакъ кесген таплары да кёпдюле. Къарт эменни къатында сюелип, мудах сагъышларына батхан Къазакъны бушуулу къадары ол терекни юсю бла белгиленеди: «Бу дунияда ёхтемлик, насыпсызлыкъ да бар, иги, осал да, къарыулу, онгсуз да, эслилик, эссизлик да бар, аллай заманда игини амандан артха салырча билим, эс, онг да жокъ…» [Толгъурланы З. 1982: 175]. Кеси жашауунда ол аз зарауатлыкъмы сынагъанды, къуругъан терекге жюрегини теренинден аны ючюн жарсыйды. Экисини да къадарлары бирча ажымлыдыла.

Чыгъармада ачыкълана келген энчи сюжет ызладан бирин Къазакъны таза сюймеклиги къурайды. Бай юйде ёсген къызны (Саудатны) сыфаты асыры кючбюсюреу кёрюнеди. Сёзю, къарамы, этими бла да ол атасыны жалчысына бюсюремеулюгюн, ыспассыз этгенин кёргюзтеди, бий тукъумуна ёхтемленип, башхаланы эниш этерге кюрешгенин да. Тиширыуну сыфатында жазыучуну тенглешдириуле бла хайырлана билгени шарт кёрюнеди. Къаршчы суратлау бояула излеуде, жаз тилге кёчюп, ушашдырыула къурауда Толгъур улу усталыгъын кёргюзтеди. Нух эфендини къызы кесини насыпсыз къадарына кюй этеди: «Мени къадарым кемелей уллу эди, энди аягъымда окъа чарыгъымлай – гитче. Къадарым – къолумда сары алтын жюзюгюм – ычхынып кетип, ташла ортасында зынгырдадынг» [Толгъурланы З. 1982: 164]. Эси, ахшы умутлары да алгъын заманда къалгъанлары ючюн, Саудат башхалагъа дау этеди. Бюгюннгю жашаугъа тюзелир амал табалмай, акъылындан шашып, ачыуундан кеси кесин къыйнайды, адамлагъа кёрюпболмаулугъун жашыралмайды. Нух эфендини къызы жангы тохташхан жамауат болумлагъа келишалмагъанында тиширыуну бушуулу къадары ачыкъланады.

Тинтилген юлгюлеге кёре, «Жетегейлени» кенг хапарлауунда баш жигитлени ич сырлары бютюн кючлю, терен ачыкълана баргъанын кёребиз. Романны суратлау энчилигине эс бурсакъ, бек алгъа инсан кюрешге къатышыргъа тюшген онгсуз, жаланнгач адамла бла эрттегили заманны жорукъларына таянып жашагъан бий къауумну ич сезимлерин жазыучу уллу усталыкъ бла ачыкълагъанын чертирчады. Малкъар адабиятда алгъын байланы-бийлени зулмучулача кюйсюз бетде кёргюзтген тёре эди, аланы къылыкъ-ылыгъы, бет сыфатлары окъуна бюсюреусюз бояула бла суратланнгандыла. Бу чыгъармасында Толгъур улу ол эрттеден тохташхан тёрени бузгъанды.

Жигитлерини къылыкъ энчиликлерин суратлауну жазыучу аланы кёллеринде жашырылгъан ич сезимлерин ачыкълаудан башлайды. Аллай тынгылы берилген сыфат – ёзден къауумну келечиси – Нухду. Ол кесини баш борчун юйюрюню, тукъумуну намысын эниш этдирмей, жыйышдыргъан харакетин сакълауда кёргенди. Жюрегинде менсилик сезими хорлагъан инсан болгъанлыкъгъа, бирде, кесине таплыкъны излей, халкъдан туракълагъанлыкъгъа, аны жашау сынамы, эслилиги уллуду. Заманны алдаулугъуна да къарамай, ол туугъан жерине кертичилей къалады. Не къыйын болса да, журтун сакълагъанды, халкъы бла бирге къадар буюргъанны сынаргъа таукел сюелгенди. Ол кезиудеги класс къауумлаугъа кёре, байла бла бийле революцияны ачыкъ душманларына саналгъандыла. Тюркге къачып, байлыгъын сакъларгъа онгу бола тургъанлай, Нух бир айыргъан жолдан таймайды. Дуниягъа кёз къарамын, тёгерекде бола тургъан тюрлениулени жаратмагъанын ачыкъ айтхандан, властьха къажаулугъун кёргюзтгенден да хайыр болмазлыгъын ол ангылайды. Алай, керек болса, эфенди элчилери бла тап жараша, кенгеше биледи, сакълыкъ аны баш ышаныды. Жигитни хыйла акъылы, хар затны тергеп, келир кюнде не болурун узакъдан кёреди. Кесини жалчыларына окъуна кёзбау сёз айта биледи, Къазакъгъа да бирде «жашым» деп сёлешеди, багъалы кийимле, неда саугъала берип алдайды. Керек заманда коммунистлеге (Асланнга, Аскерге, Къаспотха) огъурсуз сезимин, терс ишлерине онгсунмагъанын жашырыргъа да юйреннгенди. Болсада ныгъышха жыйылгъан жамауатха айланып ол кесини оюмун ачыкъ айтханды. Бу хаух дунияда тенглик жокъду, табийгъатда окъуна хар не да бирча тюйюлдю, тереклени, къаяланы да бири бийик болады, бирсиси – эниш. Адамланы да кими ишчиди, кими эринчеклей къалады, бирлери мадарымлы болса, башхалары – къарыусуз, хар бирини ёз жарсыуу, къайгъысы, жюрек асыуу. Биреуленден зорлукъ бла сыйырып, башхасына юлешгенликге, анга андан насып не хазна къошулур. Миллет ичинде къарындаш къарындашны къанына боялгъан гыржынны къалай ашар? Адамланы эслерин уятыргъа кюрешген Нухну сёзлери заманны кюйсюз бетин ачыкълайдыла. «Аны ангылаууна кёре, адамланы жаныуарладан бир башхалыкълары жокъду. Халкъ, тёзе кетип, бирден тепсе, аны къара кючю къоркъуулу болгъанын Нух эртте сезгенди» [Болатланы (Атабийланы) 2016: 90].

Бийлени араларында бардырылгъан ушакъда, сёз ючюн, жашырын магъанада хайырланылгъан халкъ айтыула кёп санда тюбейдиле. Романны хапарлауунда ала суратлау къуллукъдан сора да жыйышдырыулу философия магъананы ачыкълайдыла: «Нух бир заманда да ит жыйынны къаты бла жууукъ озаргъа сюймегенди. Бири юрюп, юсюнге чапса, барысы да секиредиле. Айхай, къолунгда, хуржунунгда гыржын бурхунг, сюегинг болуп, жыйыннга ата билсенг, не къайгъы, тонунг да – сау, сюек жетмегенле да бир бирлерин кесерле» [Толгъурланы З. 1982: 136]. Жангы властьны толкъунларына кирип, анда жутулгъан инсанны Нух эфенди тенгизге къошулуп, кесин тас этген черекге ушатады, аллай адам туугъан жеринден айырылгъандан башха тюйюлдю, дейди. Былайда Нух эфендини сыфаты, анга сыйыннган суратлау кюч сагъыш этдирмей къоймайдыла. Битеу къыралны сагъайтхан тарых тюрлениулени кезиуюнде жамауат арасында ыспасы жюрюген, не къыйынлыкъда да ёхтемлигин тас этмеген, онглу таулуну сыфаты миллет адабиятда кесини тийишли жерин алгъанды. Романны окъуй келгенде, бирле Нух эфендини терс къылыкълы жигитге санаргъа боллукъдула. Ол да не себепден болгъанын ангылагъан къыйын тюйюлдю. Бийлиги аны класс къауумлауну жоругъуна бойсундурады. Болсада, жазыучу Нухну ёзден неда дин ахлусуча угъай, бек биринчиден бушуулу къадары болгъан инсанча суратлагъанды. Толгъур улу эфендини сыфатында, жангы жашауну тузагъына тюшюп, ол кюрешде ажымлы жоюлгъан кёп тау бийлени, билимлери, къолайлары да болгъан акъыллы адамланы бирикдиргенди. Ол да «Жетегейле» деген романны къыйматлы шартларындан бириди.

Нухну жашау къыйынлыкъларыны сылтауун байлыгъы бла байламлы этип къоймайды жазыучу. Романны жигити хар затха, адамлагъа да гурушхалыкъ бла къарайды, кишиге базыналмайды. «Сууукъ адамла – сууукъ жулдузла. Сиз бир бирден узакъсыз, арагъыз – жолсуз, зарлыгъыгъыз – чексиз. Сизни зарлылыгъызны ууу дунияны къара кёмюр этди, мени жюрегими уа – таш…» [Толгъурланы З. 1982: 11]. Бу эртте ёлген Нухну ауазыды, эфендини тынчлыкъсыз, кебинсиз къалгъан жаны Къазакъны жюрегинде сокъураныулукъ эслер умутдады. Тюзюн айтханда, жангы жашау турмушдан халкъ артыкъ насыплы болалмады, ахшылыкъ, ыспаслыкъ да тапмады. Ишлегенича ишлейди, кече-кюн белин тюзетмей, къыралны излемлерин жалчыта. Къазакъ кеси да сынамады насып не къууанч, къартлыгъына дери жашагъанында да.

Башха жигитлени сыфатлары бла тенглешдиргенде, Нух эфенди сынаулуду, тарых тюрлениулеге эсли кёзден къарайды. Ынкъылапчыла тау эллени асламысын къолгъа жыйгъан хапарын эшитсе, башха бийлеча, къаны къызып, къамасына жабышып, къаугъа къозгъап башламайды. Эрттегили адет-тёреле, намыс-сый деген ангыламла учузланып, ата-бабалары тохташдыргъан жашау болумла кёз туурасында оюлуп, энди жокъ болуп кетгендиле. Алай ол тарых къатышлыкъда Нух кесини мюлкюн сакъларгъа таукелди: жерин, малын, харакетин. Аны оюмлауу бла, кёп жылланы жыйышдыра келген ырысхысын «къарабыдырлагъа» тонатдырмаз амал излерге керекди, алагъа ачыуун эфенди кючден тыяды. Къыйынлыкъ келген сагъатда, ол Къазакъны таянчагъыча кёреди, жалчысы анга билеклик этеригине ишексизди. Нух ол умутун юзмейди, хыйла бламы, огъесе кёзбау сёз бла, Къазакъны жууукъда тутаргъа, билек кючюн, кертичилигин да хайырланыргъа сюйгенди. Нух анга аман болмагъанын жалчысы унутмазгъа керекди, ашын, сууун къызгъанмай, кийим керекли этмегенин, ат белинден тюшюрмей жюрютгенин да. Болсада, бий Къазакъгъа кеси излегенча базыналмайды. Къазакъ да, жамауатны асламысыча, хыны чайкъалгъан тенгизде жюзген кемеге ушайды, аны толкъунларында батмазгъа кюрешеди. Толгъур улуну жигити жашауда кесине жол излейди, энчи ниет айырыуун этеди. Къазакъ бу эки кючден бирине ийнанырча болмагъанын ангылайды, ол не Совет власть, не Нух жанлы тюйюлдю: тутхан ниетине кертичилей къалыргъа сюеди, тюзлюкню жолундан аны бир адам зор бла тайдыраллыкъ тюйюлдю.

Романны эпикалы хапарлауунда Нух бла Къазакъ жигине дери тынгылы суратланнган адабият жигитледиле, къаршчы оюмланы ачыкълагъан, тарых тюрлениуледе ёз сайлауларын этген. Толгъур улу аланы къылыкъларын, ич ниетлерин, этимчиликлерин толу кёргюзталгъанды. Нух эфендини байлыгъы уллуду, этген оноууна халкъ сыйынады, ишине бир чурум табылмайды, жалчыларындан да ишни таплыгъын бек къаты сурайды, ич тасхасын а кишиге билдирмейди. Аны къылыгъында огъурсузлукъ, хыйлачылыкъ, экибетлилик шартла биргелей белгиленедиле. Жазыучу Нухну ол илишанларын аны тукъум даражасы бла угъай, ич дуниясын терен ачыкълау бла баямлайды. Кемчиликлерин санап турмай, аны туугъан жерине керти сюймеклигин, халкъына жууукълугъун да чертеди. Ол шартла Нухну ич сагъышларында ачыкъ боладыла. Нух, черек жагъасында олтуруп, суу бла ушакъ этеди: «Сен да, менлей, жан-жанынгы талай, ашыгъаса, сарнайса… Айтчы, ары, къула тюзлеге жетеме деп, жиляуунгуму этесе? Тенгизге къошулуп, тас боллугъунгу тарыгъыуунму этесе? Жамауатха къошулгъан адам – тенгизге къуюлгъан черек… Тенгизге къошулгъан черек – жеринден айырылгъан адам…» [Толгъурланы З. 1982: 138]. Толгъур улу жигитини бушуулу къадарын табийгъат болумлада (черек суу тенгизни кенглигинде жутулгъаныча) тенглешдириулени болушлукълары бла кёргюзтеди. Нух кесини жашауун черекге ушатханлыкъгъа, тюз жолну сайлауда экилиди: башын алып ёз журтундан тыш жерге кёчмесе, мюлкюнден да къуру къалыргъа, ажымлы жоюлургъа боллукъду, тёгерегинде ол затха сылтаула кёпдюле. Тынгысыз заманлада бий къауумдан кёплери Тюркге кетгендиле. Нух кесин, юйюрюн ёлюмден сакълауну мадарларын тергейди, ыспассызлыкъ сынагъандан эсе, жашаргъа буюрулгъан ёмюрюн ажымсыз ётдюрюр амал излейди. Алай туугъан жерге сюймеклиги ол оноууна келиширге къоймайды: бийлик берилген, тукъуму орналгъан жерде жашауун андан ары бардырыргъа, туугъан элинде намысы бла ёлюрге кереклисин биледи. Артда да Нух Тюркге кетмегенине ачыу этмейди: аллай къоркъакълыкъ эр кишиге ушамагъан ишди. Жамауат кёргенликден, аты айтылгъан бий, жел къайры урса, ары бюгюле турлукълукъладан тюйюлдю.

Башда тинтилген суратлау юлгюлеге кёре, «Жетегейлени» баш жигитлерини къадарлары бушуулудула. Толгъурланы Зейтунну романы миллет адабиятны тарыхында октябрь революцияны болумларын жашау кертиликде ачыкълагъан жетишимли суратлау чыгъармаладан бириди. Къыраллыкъ идеология халкъгъа не ахшылыкъла бергенди, адамланы къаллай оюмлагъа келтиргенди? Жазыучу ол соруулагъа ашыгъыусуз, тынгылы жууаплайды. Инсан урушну къазауатында чыныкъгъан таулула (Аслан, Аскер, Къаспот) кеслерини баш борчларын азат жашауну къурауда, тюзлюк, баш эркинлик ючюн кюрешде кёредиле. Болсада, Толгъур улу чертгеннге кёре, хар жарлы адам революцияны эсли кюрешчиси болуп бармайды, тюзню терсден айырыргъа барысыны да ангылаулары жетишмейди. Кёпле менсилик сезимден азатланалмайдыла (ол санда – Маске, Шамгъун дагъыда башхала), кеслерине таплыкъны излейдиле. Ол да романнга жангылыкъ кийирген къыйматлы шарт болгъанды. Аллай сыфатланы юсю бла жазыучу ынкъылап байрагъын кётюрген адамла жангызда тенгликни ёкюллери болуп, халкъгъа игилик излеуню жолун айырып бармагъанларын ангылатады. Бу чыгъармада Совет власть ючюн жаланда жарлыла къан тёкгендиле деп, аланы къылыкъларында бир тюрлю шарайып табылмайды деген терс оюм кесаматланады. Жашауда кертиси бла да алай болуп къалса эди, коммунизмни хорлауу бла байламлы уллу тюрлениулени кезиуюнде жамауат турмушха, къырал къурулушха башчылыкъ этерге, ол жумушланы жалчытыргъа адам хазна табылмаз эди. Жангы власть халкъ андан сакълагъан ахшылыкъланы келтирдими, ол умутланы толмагъанлары да не хыйсапдан болгъанды дегенча соруула сюзюледиле. Ёзденлени, башха онглу адамланы ырысхыларын зор бла сыйырып, тонагъанларыды большевиклени этген «игиликлери». Совет власть ючюн къанлы къазауатха къатышхан кюрешчилени арасында да бар эдиле этген ишлерини, тутхан жолларыны тюзлюгюне ишекли болгъанла. Ала жууукъгъа, тенгнге, элчилерине зорлукъ этгенлерин кеч ангылайдыла. Артха къарап, жангылычларына сокъуранадыла, аны ючюн жокъду жюрек тынчлыкълары, ахшы умутлары да ол себепден толмайдыла. Сёз ючюн, Барасбийни (кёп аманлыкъдан артха турмагъан большевикни), ахыр ууахтысы жетгенинде, алгъын этген терс ишлерине сокъураныулукъ бийлейди. Нух эфендини къызы Саудатдан зорлукъ бла сыйыргъан алтынларын, тенги Къазакъгъа тилеп, иесине къайтарады. Аны ол жангылычы бла байламлы айтхан сёзлери айырмалыдыла: «Харам мюлк кимни онгдурады… Алтын кеси тот болмайды, алай адамлыкъны уа, темирни тот ашагъанлай, ашайды» [Толгъурланы З. 1982: 59]. Къызыл аскерчилени элчилеге сынатхан артыкълыкълары аны бла чекленмегендиле. Аллай кюйсюз ишле, жамауатны ынкъылапчыладан элгендирип, жангы болумлагъа экили къаратхандыла.

Тинтилген чыгъарманы баш жигитлери къырал саясат болумлагъа багъа бичерге къолларындан келмеген, эссиз адамладыла деп айталлыкъ тюйюлбюз. Аны алайлыгъын Сейитни сыфатында кёребиз, жигитни терен оюмлауунда революцияны алдаулу бети ачыкъланады. Байладан сыйырылгъан жер, мюлк, ырысхы къара халкъгъа насып келтирмегендиле, эркинлик, тенглик да бермегендиле. Сейитни жашау юлгюсюнде окъуучу ол оюмгъа тюшюнеди. Алгъа жер юлюш берип, Совет власть жалчыны бек ыразы этген эди, уллу юйюрюн ачлыкъдан, жаланнгачлыкъдан сакълар адыргыда, ол кючюн аямай, кече-кюн ишлегенди. Алай, ёсдюрген будай сабанына къууанып бошагъынчы, «къызылла» элден ашыгъышлы кетип, Даутокъ улуну «акъ» жыйыны битеу тирлигин, жерин да зор бла артха сыйыргъанды. Жерде сюйюп уруннган огъурлу ишчини салгъан къыйыны керексизге къорап, алтын сабанындан къуру къалады, кеси да ол жыртхыч къауумдан жаны саулай кючден сакъланады.

Кёп магъаналы суратлау сыфатла, бир бирге чюйре келген ниетлени ачыкълаугъа бойсунуп, адам улуну дунияда жашаууну экили бетин шартларгъа болушадыла, жашау бла ёлюм, огъурлулукъ бла кюйсюзлюк дегенча ниет ангыламлагъа тюшюндюредиле. Озгъан заманны артха бурулмазын ачыкълагъан белгиле да кёпдюле чыгъармада. Жардан энишге тёнгереген таш, саргъалып жерге тюшген чапыракъ, жел ургъаны бла энишге бюгюлген терекле, кырдык – бары тенглешдириу халда суратланадыла. Быллай сыфатла халкъны хорлагъан кючню аллында амалсызлыгъын ачыкълайдыла. Ол себепден, «жазыучу жашауну къыстау бурулгъан урчукъ бла тенглешдиреди, халкъны уа – ол урчукъну силкиннгенине кючден чыдагъан инчге халыгъа ушатады. Жашауну бушуулу халын, инсанны да бу жашауда жерин черте, Толгъур улу кесини философия оюмларын… ачыкълайды… Алай бла «Жетегейледе» автор «адам бла заман», «тарых бла инсан» деген магъаналы сорууланы айнытады» [Болатланы (Атабийланы) 2016: 93].

Чыгъармада Толгъур улуну алгъадан белгилеген ниетин ангылар ючюн, хапарлауну ахыр бетлеринде Къазакъ бла Жалдузну ушакъларын эсге келтирирге боллукъду. Романны атын къурагъан Жетегейле, хар адамны ёз насыбына тартыныуун ачыкълап, жюрекде иги къууум бла ийнаныулукъну белгиси болуп келедиле. Жарсыугъа, баш жигитлени бири да бийик умутларына, насып берлик жулдузларына жеталмагъандыла.

Романда эрттеден ачыкъланырын излеген соруу салынады: дунияда тенглик бармыды? Ол философия сорууну жууабы бирди – жамауат жашауда тенглик болур амал жокъду! Адамла бир-бирден башхача, къадарлары, турмушлары, дуниягъа къарамлары, къылыкъ илишанлары да энчидиле. Аны себепли, арада тюзлюк, бирчалыкъ болмазы баямды. Совет властьны биринчи кюнлеринде окъуна атны асылы, кийимни сыйлысы, ариуу, тутхучлусу къуллукъчулагъа жетгенди. Жазыучу ол къайгъылы заманны сыфатын суратлау сёзню кючю бла тынгылы къурагъанды.

Къырал, миллет, инсан – ол ючюсюню тарых къадарлары романда жашау кертиликде суратланадыла. «Жетегейледе» халкълыкъ ангыламны бийик даражада берилгенин чертирге тийишлиди. Романда адамны къылыкъ энчилигин, ич сырын, огъурлулукъгъа неда кюйсюзлюкге баш ургъанын, жамауат-политика тюрлениулеге къарамын Толгъур улу уста ачыкълайды. Инсан кюрешде тюз жолну сайлау къыйын болгъанын, заманны да ангылашыныусузлугъун кёргюзталгъанды. Романны магъанасына, баш жигитлерини сыфатларына да окъуучу кеси багъа бичеди – ниет айырыугъа, хар атламгъа, айтхан сёзге, къатышхан ишге эс буруп, жамауат ючюн этилген хайырлы жумушлагъа къошумчулугъун тергеуге алып. Ол себепден чыгъармада адамны сагъышлары, оюмлауу, жюрегинде не тюрлю сезимле демлешгенлери магъаналыдыла.

Романда ниет сезимлени тюрлюлери жигитлени юлгюлеринде баямланадыла. Жазыучу заманны барыуунда хар адамны энчилигин чертип, аны инсанлыкъ сезимини ёсгенин кёргюзтеди. Алай бла автор саясат тюрлениулеге къатышхан аз санлы таулу халкъны бушуулу къадарын, заманны ажымлыгъын да жашау кертиликде суратлагъанды.

Толгъурланы Зейтун, кесини суратлау борчун толтура, миллет сезимни эм тарых оюмлауну бийик даражагъа жетишдиргенди, чыгъарманы философия фикирин терен этгенди, аны бла бирге суратлау къолайын байыкъдыргъанды.

 

作者简介

A. Atabieva

The Institute for the Humanities Research – Affiliated Kabardian-Balkarian Sci-entific Center of the Russian Academy of Sciences

编辑信件的主要联系方式.
Email: bolatovaatabieva@mail.ru
ORCID iD: 0000-0003-2384-6108

A. Sarbasheva

The Institute for the Humanities Research – Affiliated Kabardian-Balkarian Sci-entific Center of the Russian Academy of Sciences

Email: alenasarb@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-7457-9823

参考

补充文件