ALGYSH (GOODWILL) IN THE FOLKLORE AND LITERATURE OF KARACHAIS AND BALKARS: SPECIFICS OF GENRE, TAXONOMY, POETICS

Texto integral

Алгъышла къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны гитче жанрларыны бир уругъуна саналадыла. Ала асламысында жашау болумла бла байламлы, адамны жашауун суратлагъан, игилик тежеу халда Тейриге, Аллахха, къадаргъа айланып айтылгъан, энчи белгиленип жюрютюлгенден сора да, нарт жырлада, айтыулада, сюймеклик жырлада, жомакълада, таурухлада эм фольклорну башха жанрларында да дайым тюбеген, тюрлю-тюрлю болумла бла (сёз ючюн: юйюр къурагъанда, сабий туугъанда, бешикге салгъанда, биринчи чач жюлюгенде, биринчи атлам этгенде, тиш чыгъаргъанда, Ораза, Къурман, Науруз, миллетни къыраллыгъы къайтарылгъан) байламлыкъда жюрютюлген айтыуладыла.

Бу жанрны магъанасына, тёре жорукъларына алимлени биринчилерини санында болуп кеслерини илму ишлеринде Т.А. Агапкина, Л.Н. Виноградова къарагъандыла [Агапкина, Виноградова 1994: 168–208]; андан сора татар халкъны алгъышларыны жанр энчиликлерине И.Г. Закирова [Закирова 2017], орус тилни вологод диалектинде жюрютюлген алгъышла миллет культурада къаллай жерни алгъанларына Л.Ю. Зорина [Зорина 2012], къалмукълуланы харкюнлюк жашауларында айтылгъан алгъышланы суратланыу, жюрютюлюу энчиликлерине Н.Д. Михайлова [Михайлова 2013], якутланы алгъышларыны поэтикасына, жанр энчилигине Л.С. Ефимова [Ефимова 2013] эм дагъыда башхала къарагъандыла.

Алтайчы фольклорист С.С. Каташны оюмуна кёре, алгъышла мажюсю динде, табийгъатны жаны болгъанына ийнаныуну мурдорунда къуралгъан, жашау сынауну бирикдирип, табийгъатда тюбеген затланы, аурууланы, тюрлю-тюрлю къыйынлыкъланы хорлар ючюн къуралгъан чыгъармаладыла [Каташ 1978]. Белгиленнген затла алгъыш бурун заманладан бери энчилиги сакъланнган эски жанрларындан бири болгъанын шартлайдыла.

Къарачай-малкъар фольклорда алгъышланы жанрча белгилеп, аланы юслеринден (жанрны юсюнден) Хаджиланы Танзиля жазгъанды. Аны оюмуна кёре, фольклорну гитче жанрларына алгъышла бла къаргъышла, антла, ырысла, белгиле, илишанла, жоралаула, нарт сёзле бла нарт айтыула, къанатлы сёзле, элберле киредиле [КъМФ 1996: 6].

Белгили фольклорист, филология илмуланы доктору Малкъондуланы Х.Х. кесини монографиясында поэзияны бек эски формасы (алгъышла) бурун заманлада Къарачайда бла Малкъарда тейрилеге табыныуда хайырланылгъанын, уучулукъ, жашау-адет эм фольклорну башха жыр жанрлары бла къаты байламлы болгъанын чертгенди [Малкондуев 1996].

Къарачай-малкъар фольклорда алгъышланы жюрютюлюу амалларына бла хайырланыу энчиликлерине «Особенности и функциональная роль благопожеланий (алгъыш)» [Локьяева 2020] деген статьяда да къаралады. Анда жанрны баш мураты адамгъа насып, саулукъ, байлыкъ, жюрек тынчлыкъ, игилик тёрелеу болгъаны белгиленеди.

Тил илмуну келечилери «Алгъышла бир ненча кесекден къуралып, тилек формада айтылгъан, кёбюсюнде, «болсун» деген этим бла бошалгъан айтыуладыла» [Кетенчиев и др. 2018: 83], – деп шартлайдыла. Алгъышла къысха айтылыргъа, неда талай назму тизгинен къураладыла эм асламысында «болсун», «толсун», «берсин», «келсин», «этсин» дегенча этимле бла бошаладыла:

Атны чабханын берсин,

Ёгюзню тартханын берсин,

Ушкокну атханын берсин,

Къойну тюклюсюн берсин,

Ийнекни сютлюсюн берсин,

Арбаны жюклюсюн берсин!

Туугъан уланы алгъышлы болсун,

Ыстауаты малдан толсун! [Архив ИГИ КБНЦ РАН. Папка 3. Паспорт 8]

Алгъышны, фольклорда жюрютюлген формасына келишип, магъанасы кенг да, терен да болуп, назму тизгинлеге сыйыннганын да эслерге боллукъбуз. Бегийланы Абдуллахны «Алгъыш» деген назмусуна эс бёлейик.

Жылыгъыз кюле келсин,

огъурлу кюнде келсин, –

сау келсин, жюклю келсин,

ырысхы тюклю келсин, –

ыстауатха къой киргенча,

арбазгъа уа той киргенча!

 

Къызыбыз къызлы болсун,

жашыгъыз ызлы болсун,

башыбыз къутлу болсун,

ахшы умутлу болсун!

 

Ана туудукълу болсун,

ата саулукълу болсун,

бала зауукълу болсун!

 

Къартыбыз кёп болсун,

«Нартыбыз!» – деп болсун,

сёзюбюз бек болсун! [Бегийланы 1996: 124].

Бу тизгинледе халкъны кёлден чыгъармачылыгъында «келсин», «болсун» деген этимле алгъышны кючлейдиле.

Адабият илмуда белгиленнгеннге кёре, ХХ-чы ёмюрню ахырында суратлау сёзню усталары кеслерини чыгъармаларында алгъыш жанрда жазылгъан назмуладан сора да, алагъа ушагъан айтыуланы (стилизация под алгъыш) миллет поэзиябызгъа эркин кийиредиле [Узденова 2018: 94]. Ала да, магъаналары жаз тилге байланышып, назму кепге сыйынып айтыладыла. Ол зат къарачай-малкъар поэзияда жангы ангыламды. Юлгюге Мусукаланы Сакинатны «Китабымы ахырында» деген назмусун келтирейик:

Ариу сёзюм – тангны тазалыгъына,

Кюнлюм бетни кюлдюре тургъан кюннге,

Ариу сёзюм – элек болгъан умутну

Атын къоймай, кесине къысхан жаннга…

 

Ариу сёзюм – ариу сабий ёсдюрюп,

Миллетине къуллукъ этдиргенлеге… [Мусукаланы 2001: 294].

Бу тизгинледе «ариу сёз» алгъышым деген магъананы тутады, болсада, туура айтылмай, алгъышха ушагъан айтылыу формада бериледи.

Поэтни «Ыспас» деген назмусу да ол формадады:

Ыспас сизге, эр кишиле,

Къайгъы, ачыуну ичинде

Бизге билек болалгъанла,

Шургулукъну хорлагъанла!

Ыспас сизде халаллыкъгъа,

Ыспас сизге адамлыкъгъа,

Ыспас сизге – къартха, жашха,

Сиз сакълагъан Ата ташха! [Мусукаева 1988: 68].

***

Мен тилейме санга игилик…

Жолоучуду адам дунияда.

Насыбым а – азат кийигим,

Жол тапсын ол сени уянга!

 

Жазынгы, кюзюнгю да бетин

Жарытсын бу ариу сюймеклик [Мусукаланы 2007: 4].

Ёзденланы Альбертни «Къарачай» деген назмусу да алгъышха ушатыу халда жазылгъанды:

Алан халкъны аслан кёллю баласы,

Тау намысны оюлмазлыкъ къаласы,

Хар не тюрлю хазнадан да джеринг бай,

Акъыл сёзлю, дугъум кёзлю – Къарачай!

 

Тау башлада эримеучю къарынгы,

Субай санлы джашил наратларынгы

Тоялмайма кёзлерим бла ийнакълай,

Акъ башлыкълы, джашилчепген Къарачай!

 

Алма терек чакъгъан кюнде, эшикде

Джукълаб тургъан балачыкъны бешикде

Тылпыуундан тогъугъанча, мен алай

Солуучанма тау хауангы, Къарачай! [Ёзденланы 1998: 18].

Семенланы Азретни назмуларыны тил шатыклыгъы, байлыгъы, суратлау амалланы уста хайырланыуу, жашауну философия теренлигин ачыкълауу аны поэзиясы къарачай халкъ поэзияны сайламаларына къаршы болгъанын кёргюзтеди. Аны назмуларында туура алгъышла, алгъышха ушагъан айтыула да аз тюбемейдиле. Сёз ючюн, поэтни «Окъуучу» деген назмусуну тизгинлери:

Тереклени чирчик эте,

Чакъгъанларын.

Чучхурланы мынчакъ бюрке,

Акъгъанларын.

 

Сюймекликни къазаныны

Къайнагъанын.

Учунууну джюрекледе

Ойнагъанын.

 

Адамлыкъны кертиликде

Джакъланыуун.

Ана тилни кёз гинджича

Сакъланыуун.

 

Джарыкъ чамла, ойлашыулау

Тюбешиуле;

Кёлкъалдыла, гурушхала,

Илешиуле –

 

Басынышыб, эсни бери

Бургъанларын.

Талпынышыб, сени сакълаб

Тургъанларын [Семенланы 2002: 5].

Неда, поэтни «Ана тилим» деген назмусуна къарасакъ – ол миллетине айтхан алгъыш сёзюдю дерге эркинбиз.

Сен миллетими мутхуз бюгюню,

Джиберме къолдан хар бир игини.

Намысны, сыйны, джорукъну, джолну,

Адамда адамлыкъ сакъланса болду.

 

Сен таулу халкъны джарыкъ тамбласы,

Тиллени ичинде тас болмай джаша!

Тазалыкъгъа да, теренликге да,

Аралгъа тюйюл, Байкалгъа уша.

 

Сен тюрк тиллени чынг эртдегили

Суу къошулмагъан таза джууурту.

Сенден къалгъанла узайгъандыла,

Аллай чакъларын бираз унутуб.

 

Аны себебли, сени сакълауда,

Сыйлы борч бла терен магъана;

Не ючюн десенг, къалгъан тюрк тиллеге,

Сен ётер кёпюр, аумаз багъана! [Семенланы 2002: 14–15].

Дин бла байламлы алгъышла къарачай-малкъар фольклорда аслам тюбегенлери даулашсызды, алада «Аллах», «Къуран», «дин», «ийман», «къыбыла» деген сёзле эркин хайырланылгъанлары да шартды. Болсада, архивледе сакъланнган вариантла бла басмаланнган китаплада тюбеген жазыулада бир къауум энчилик эсленеди. Ол да неди дегенде, басмаланнган текстлени бир къауум сёзлери тюрленип, алышынып, неда къошулмай турадыла. Баям, ол зат, къыралны политика жорукъларына кёре, зарфха ургъан заманда этилген тюрлениуледиле:

Къуран къолугъузгъа болсун.

Ийман ауузугъузгъа болсун,

Къалгъаныгъыз къыбылагъа болсун,

Къуллугъугъуз Аллахха болсун,

Ичген сууугъуз шербет болсун,

Жатхан жеригиз мамукъ болсун [Архив ИГИ КБНЦ РАН. П. 3. Пасп. 13].

Бюгюннгю поэзияда Аллахха, аны кючюне ийнаныу кёп тюрлю суратлау амалла бла бериледи.

Быллай насып берген Аллах

Сюе болур бизни.

Турады ол, кёкден къарап,

Сынай экибизни.

 

Барабыз биз. Хатерлиги

Уллуду къадарны.

Аны бизге этгенинде

Кёреме мен аны.

 

Насып, сынау да – келечи

Бизге жаратхандан.

Къадар, жазыу да – бир энчи,

Бары да – Аллахдан! [Мусукаланы 2007: 94].

Алгъышла асламысында бетден-бетге айтыладыла. Болсада, аланы башха адамны юсю бла айтыргъа да тюшеди. Сёз ючюн: «Насыбына зар кёз къарамасын! Жашаууна къууаннганлай турсун ол ариу баланг!». Быллай алгъыш атагъа-анагъа айтылады, болсада, алгъышны иеси аланы сабийлери болгъаны баямды.

Къарачай-малкъар миллетде юйюрню магъанасы хар заманда да бек уллу болгъанды. Ол себепден, адам кесине этилген алгъышдан да бек баласына тёреленнген алгъыш сёзню даражалы, сыйлы да кёргенди, сабийине тынчайгъандан уллу насыпха затны санамагъанды.

Къарачай-малкъар фольклор текстледе «Я Аллах», «Аллах», «Тейри» дегенча сёзле къатланыу формада эркин хайырланыладыла. Ала алгъышны кючлер муратда айтыладыла: Я Аллах, Я Аллах, насыплы бол, кесинг сюйгенча жаша!; Аллах бир ариу жашау берсин! Аллах ыразы болсун!; Тейри берсин сабырлыкъ, Тейри берсин дамырлыкъ, Тейри жарытсын жолунгу! эм д.а.к.б.

Ол энчиликни къарачай-малкъар поэзияда да эслерге боллукъбуз:

Я Аллах, Я Аллах, сен къура

Жарытырча дин, Къуран.

Сен къура бу халкъымы,

Биригирча акъылы.

Берчи аллай тазалыкъ –

Алалырча Азатлыкъ,

Берчи аллай эс, акъыл –

Къайтарыр кибик атын.

Жал барама, жалынып –

Кетмесин деп жангылып.

Жан аурут къулларынга,

Сау атдыр сен хар тангны!.. [Бегийланы 1996: 129–130].

Неда Лайпанланы Билалны «Гъарш ариулукъ» деген назмусуна эсибизни бёлейик:

Я Аллах, сен сакъла аны

Биз билген, билмеген хатадан, палахдан.

Аны насыблы этерге къолумдан келсе эди,

Ёмюрде джукъ тилемез эдим

Джазыудан-къадардан-табийгъатдан-Аллахдан [Лайпанланы 1992: 10].

Бу тизгинледе поэт насыпны, бар игиликни да жазыудан, къадардан, табийгъатдан, Аллахдан да бирча тилейди. Алгъышны, алгъыш тилекни бу формасы фольклорда, поэзияда аз тюбемейди. Нек дегенде, адам улу асламысында кесини тилегин Тейриден, Аллахдан, къадардан, жазыудан, табийгъатдан бирине айланып айтады. Алай битеу ол кючлени барысын да бир тизгиннге сыйындырып, «Я Аллах» деп тилекни кючлеп алгъыш этген форма уа хазна жюрютюлмейди.

Алгъышлада эпитетле, тенглешдириуле, жаз тил бла айтылгъан айтыула да эркин хайырланыладыла.

Белгилисича, къарачай-малкъар фольклорну битеу жанрлары бирча сакъланып, жюрютюлюп, тинтилип турмайдыла, аланы бир къауумлары (булжутуула, тилбургъучла, ётюрюкле, къозутуула, санаула, айтышла) унутула, магъаналарын тас эте барадыла, башха къауумлары уа (алгъышла, ойберле, таурухла, чам хапарла) айный, кючлене, бюгюннгю фольклорну байыкъдыра барадыла.

Алгъышла адамны келир жашаууна игиликле тежейдиле, ийнаныуун кючлейдиле, бир бирге тюбегенде, жолоучулукъгъа тебирегенде, сабий туугъанда, байрамлада, тойлада, ауругъанны кёре баргъанда, тап, къайгъы сёз берген заманда да айтыладыла, алгъыш айтханны, жораланнганны да бирча кёллерин кётюредиле.

Фольклор илмуда къайгъы сёз берген заманда айтылгъан тилеклени да алгъышны бир тюрлюсюне санаргъа тийишлиди. Нек дегенде, адам дуниясын алышхан заманда жууукъларына: «Аллах гюняхларын кечсин!»; «Жаннет эшиклери ачылсынла!»; «Энди замансыз ачыу сынамагъыз!»; «Къалгъанларыгъызгъа ачыусуз жашау берилсин!» деп къайгъы сёз бередиле. Бу ёлгеннге, къалгъанларына да тёреленнген алгъыш тилекледиле. Аланы юсюнден тынгылы айтыргъа тийишлиди, алай бу статьяда биз кесибизге ол борчну салмайбыз.

Адамны жашауунда хар белгили жумуш алгъыш бла байламлыды. Къудайланы М.Ч. белгилегеннге кёре, къууанч къанганы артында «малкъарлылада бла къарачайлылада, Кавказны кёп башха миллетлериндеча, эм сыйлы аякъгъа гоппан саналады. Аны эки къулагъы жугъутурну бла къочхарны башларыны формасында ишленеди. Жангы къуралгъан юйюрню тойларында гоппанны энчи магъанасы барды: жаш юйюрню бу аякъны эринича (тёгерегича) тауусулмазлыкъ узакъ жашауу, маллары, мирзеую кёп болсун деп жоралайдыла. Башха къоншу миллетледе да гоппан аллай магъананы тутады» [Кудаев 1988: 67].

Ёзденланы Альбертни «Алгъыш» деген назмусунда да алгъыш сёз аякъны къолгъа алып этилгенин, анга «боза аякъ», «алгъыш аякъ», «айран аякъ» (ичине къуюлгъанына эм къууумгъа кёре), ата-бабаладан келген гоппан аякъны сыйы уллу болгъанын, ол алгъышланы толуруна энчи кюч салгъанча магъана берилгенин кёргюзтеди:

 

Гоппан аякъны мен къолгъа алыб,

Алгъыш этейим таулагъа:

Сюймегенле да сюйсюнле бизни,

Ол нюзюрюмдю джаулагъа.

 

Боза аякъны мен къолгъа алыб,

Алгъыш этейим таулагъа!

Сюймегенле да сюйсюнле бизни,

Ол нюзюрюмдю джаулагъа [Ёзденланы 1998: 35].

Тойлада, къурманлыкълада гоппанны (агъач аякъны) айрандан неда бозадан толтуруп, таматагъа тутдурадыла, ол алгъыш сёзюн айтады. Бир-бир къууанчлада гоппаннга боза къуяргъа жарамайды. Сёз ючюн, Ораза, Къурман байрамлада, бешик, сюннет къурманлыкълада, аякъны жаланда айрандан толтуруп кётюредиле.

Алгъышланы асламысында «гоппан аякъны», «боза аякъны», «алгъыш аякъны», «айран аякъны» деп айтылгъаны да къууумну сылтауу бла байламлыкъны шартлайды.

Той алгъышла халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны энчи бёлюмюдюле. Алада жангы къуралгъан юйюрге, аланы ёсдюрген ата-аналарына ахшылыкъла тежейдиле, насыплы жашау этерлерин, саулукълу сабийле ёсдюрюрлерин, намыс бере-ала, жууукъ-тенгни сыйлай, жюрюте билирлерин тилейдиле. Келин сайлагъанда, ариулугъундан эсе, тёзюмлюлюгюн, жарашыулулугъун (сёзге къызыу болмай, айтырын тергеп сёлеширигин), жангы юйюрге намыс-сый бере, сюе, багъалай, этер ишин биле келлигин излегенлерин насийхат халда алгъышха сыйындырадыла.

Той алгъышлада асламысында жангы юйюрге биринчи сабий жаш болурун тилегендиле. Ол зат миллетни жашау болуму бла, юйюрню таянчагъы эр киши сабий боллугъуна ийнаныу бла байламлы болгъанды. Алай жашауну терклиги дуниялыкъ къарамны тюрлендиреди. Бюгюнлюкде жангы къуралгъан юйюрге жаш, къыз тууарын энчилемей, тутхучлу юйюр къурарларын эм саулукълу сабий ёсдюрюрлерин тилейдиле.

Къарачай-малкъар той алгъышланы энчиликлерини бирине алгъыш бла къаргъыш къатыш айтылгъанын санаргъа боллукъду. Баям, ол зат жангы юйюрге къажаулукъ этерге боллукъ къара кючлени, зар адамланы къоркъутурча чыгъып, артдан-артха уа асламысында тойну оюннга, чамгъа бурургъа себеплик этгенди. Сёз ючюн:

Хар муслийманны затар зери женнетди.

Келген келинни этеклерин

Ургъан зел къайырмасын.

Эки зууукъну бир бирисинден

Оноучу Аллах айырмасын.

Келген келинни кёкюреги

Эрини кёкюрегине жарашсын,

Эки къолу тёрине зарашсын.

Аны сюймеген къатын болса,

Цыкъсын да, сабанлада итле бла талашсын.

Юйге киргенде от башында олтурсун,

Бут кибик уруцукъ толтурсун.

Аны сюймеген къатын болса,

Бурула, сырыла олтурсун [Архив ИГИ КБНЦ РАН. П. 3. Пасп. 4].

Сабий туугъанда айтылгъан алгъышланы да бир къауум энчиликлери бардыла. Сёз ючюн, жаш тууса – «тукъум-жукъ болсун», къыз тууса, «атасыны-анасыны кёлюн алыучу болсун» дейдиле, «жаш туугъанда, къартлыкъларында атасына бла анасына къарар адамлары болгъанына, къыз тууса уа, атаны бла ананы ёлген кюнлеринде жиляуларын этер адам барды деп болгъандыла» [Кучмезова 2003: 79]. Бу эки зат миллетни керти кюнлерин теренден оюмлагъанларыны бир шартыды.

Даулашсыз, алгъыш сёзню сыйы алтын бла тенг болгъанды, аны кючюне тамам ийнаннгандыла, къыралгъа, миллетге, ёсюп келген тёлюге, къышха, жазгъа, кюзге, жашауну хар бир болумуна да тежегендиле:

Жазыбыз жауунлу болсун,

Кюзюбюз кюнлю болсун.

Къыралыбыз нюрлю болсун,

Къышыбыз къарлы болсун,

Халкъыбыз маллы болсун,

Хар затыбыз барлы болсун.

Ахшыларыбыз акъыл, иш юйретсинле,

Жашла, къызла да аны этсинле.

Урунуп жашайыкъ,

Халал къыйын ашайыкъ,

Бир бирге болушайыкъ.

Аллах сюйгенледен болайыкъ [Архив ИГИ КБНЦ РАН. П. 3. Пасп. 5].

Ол зат къарачай-малкъар поэзияда да дайым тюбейди.

Миллетде сабийни биринчи чачын (итлик чачын) алыуну къурманлыкъ этип белгилегендиле, алгъыш айтхандыла, биринчи чач аргъы дуния бла байламлы болгъанына, ол алынмай кёз тийсе, саулукъгъа заран тиеригине ийнаннгандыла, сабийни жамауатха къошулгъаннга итлик чачы жюлюннгенден сора санагъандыла. Андан сора да, сабийни биринчи атламына тёгерек къалач этип, аны аякъларыны ортасы бла тёнгеретип «Къууанч бла атлап кет, женгил аякълы бол!»; биринчи тиш чыгъаргъанына жырна этип, «Къарыулу, саулукълу тишле чыгъар!», биринчи сёзлерине къууанып «Бал тилли, сёзюнг адамланы жюрегине илешиучю адам бол!» деп алгъыш этип болгъандыла. Алгъышха тынгылагъанла, алгъыш айтханла да аны айтылгъаныча толлугъуна, тилекни Уллу Аллах эшитиригине толу ийнаннгандыла, бирча «Амин!» дегендиле.

Дуния жаратылгъанлы бери да ананы алгъышына, къаргъышына да аслам эс бурула келеди. Миллетде не уллу иш башлардан алгъа ананы жюрек ыразылыгъын, алгъыш сёзюн эшитирге излегендиле, аны алгъышы ишни онгуна бурлугъуна ийнаннгандыла.

Аслам жюрютюлген, не уллу алгъышны ич ёзегин къурагъан айтыуладан бири «Насыплы бол!» деген алгъышды. Нек дегенде, ол айтыу кесине талай ангыламны сыйындырады эм хар адам «насыпха» кесича магъана береди.

Белгилей келгенибизча, алгъышла адамны харкюнлюк жашауунда аслам жерни аладыла: сабий туугъанда «Къууанч бла ёссюн!»; сабийи болмагъан юйюрге «Къууанч бла ата-ана болугъуз!»; жангы жууукълагъа байлашханлагъа «Татлы жууукъ юлюш болугъуз!»; къызлары тышына чыкъгъан ата-анагъа «Баргъан жеринде тынчайып, толу юйюр болсун!»; бушууу болгъаннга «Аллах муну унутур къыйынлыкъ бермесин!»; жангы быстыр кийгеннге «Къууанчха кий! Огъурлу болсун!»; затын тас этгеннге «Къууанч бла къолунга буюрулсун!»; жолоучулукъда адамы болгъаннга «Сау-саламат жыйылсын!»; саусузу болгъаннга, неда кеси ауругъаннга «Аллах кийик саулукъ берсин!»; жангы юй ишлей тургъаннга «Ичине къууанч бла жыйыл!»; терек орнатханнга «Къууанч бла кёгетин ашаргъа буюрулсун!»; тамата адамгъа «Аллыбызда кёп жылланы оноу эте, саулугъунг бла жаша!»; адам чючкгюрсе «Узакъ ёмюрлю бол! Саулукълу бол!» эм д.б.

Адам улу атхан тангнга, кечеге, ахшамгъа Аллахдан тилек эте, алгъышы бла тюбейди: «Огъурлу кюн болсун!»; «Тынч кечели болайыкъ!»; «Сау тангнга чыгъайыкъ!» эм д.б.

Алай бла, тинтиуюбюз кёргюзтгеннге кёре, саулай да алгъышланы, алгъышлагъа ушагъан айтыуланы (стилизация под алгъыш) юсюнден айтханда, алада тилни байлыгъы, кирсизлиги, шатыклыгъы сакъланады, огъурлулукъ тежеу суратлау амалланы юсю бла тюрлю-тюрлю формада бериледи. Алгъышла адамланы араларында халны тюзетирге, кючлерге да болушадыла. Ол затла уа къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны бу жанрыны бюгюнлюкде да айныууна, адабиятха да киргенине себеплик этедиле.

Sobre autores

Zh. LOKYAEVA

Institute for the Humanities Research – Affiliated Federal State Budget Scientific Establishment «Federal Scientific Center ‘Kabardino-Balkarian Scientific Center of the Russian Academy of Sciences’»

Autor responsável pela correspondência
Email: lokyaeva.zh@mail.ru

F. UZDENOVA

Institute for the Humanities Research – Affiliated Federal State Budget Scientific Establishment «Federal Scientific Center ‘Kabardino-Balkarian Scientific Center of the Russian Academy of Sciences’»

Email: uzdenova_kbigi@mail.ru

Bibliografia

Arquivos suplementares