Особенности жанра загадки в карачаево-балкарском фольклоре

Полный текст

Элберле фольклорну эм эрттегили жанрларындан биридиле. Ала жаз тил бла айтылып, тюрлю-тюрлю затланы белгилеп, соруу-жууап формада къураладыла, адамланы акъылларын, эслиликлерин жютю этерге себеп боладыла эм эсеп оюннга юйретедиле. Элберле асламысында табийгъатны болумлары, хайыуанла, жаныуарла, адыр-сауут эм кёп башха затлада жер табадыла, асламысында адам улуну урунуу тёрелери бла, урунууда хайырланнган адырлары, сауутлары бла байламлыдыла.

Бу жанрны юсюнден орус фольклор илмуда иги кесек алим тинтиу ишле жазгъандыла (В.П. Аникин, А.А. Потебня, В.И. Чичеров, И.А. Худяков,    Д.Н. Садовников, А.В. Марков, В.В. Митрофанова, Е.Н. Елеонская, М.А. Рыбникова эм д.б.).

В.П. Аникинни оюмуна кёре, элбер «поэтика даражада дуниягъа къарамды, адамны оюмлай билиуюн сынаргъа, жашауда тюбеген затлагъа суратлау кёз бла къараргъа юйретеди. Алай болса да, фольклор жанрладан бири да адамны жашауну поэтика къарам бла кёрюрча жолгъа салмайдыла. Элбер а турушунлай ол жумушну тамамлайды, жашауну поэтика жанын айырып, халкъны жашауу, иши бла байламлы болгъанын, адам кюн сайын кёрген, хайырланнган затланы магъаналарын ачыкъ этеди» [Аникин 1957: 55–56].

В.И. Чичеров, элбер жанрны энчиликлерин эм фикирин тинте, «Элберле халкъны поэзия чыгъармачылыгъыны энчи жанрыча, бек эртте, къалыубала заманлада жашау болумлагъа кёре къуралгъандыла, аланы ёзеклери адамланы дунияны ангыларгъа болушхан урунуу сынаулары болгъандыла», – деп жазгъанды [Чичеров 1959: 322]. Даулашсыз элберле асламысында адам улуну урунуу тёреси бла, урунууда хайырланнган адыр-саууту бла байламлы боладыла.

О.А. Гудимова, «элберлени къуралыулары уучуланы, малчыланы, жерчилик бла кюрешген къауумланы адет-тёрелери, аланы арада жюрютюлген жаз тиллери бла байламлыдыла» деп, бу жанрны заманнга кёре тюрлене баргъанын белгилегенди [Гудимова 2011: 179].

Башда саналгъан шартла къарачай-малкъар халкъны фольклорунда да дайым эсленедиле.

Къарачай-малкъар элберлени жыйыу иш ХХ-чы ёмюрню ал жылларында башланнганды. Венгерли алим В. Прёлени «Къарачай диалектни тинтиу» деген жазмасы 1909 жылда «Keleti Šzemle» журналны 10-чу номеринде чыкъгъанды, 1916 жылда уа алимни ол журналда малкъар тилни грамматика очерки бла малкъар фольклорну тюрлю-тюрлю жанрларыны бир къаууму басмаланнганды-ла [Ортабаева 2011: 84], ызы бла, 1940 жылдан башлап, бюгюнлюкге дери, «Къарачай фольклор» (1940), «Малкъар жомакъла, нарт сёзле, элберле» (1959), «Малкъар нарт сёзле, айтыула эм элберле» (1965), «Къарачай халкъны эл берген джомакълары» (1984), «Алгъышла, нарт таурухла, жомакъла, жырла, элберле…»  (1997),  «1001  элбер»  (1999),  «Къарачай-малкъар  ойберле бла элбер-ле» (2010), «Загадки народов Карачаево-Черкесии» (2011) эм д.б. жыйымдыкъла чыкъгъандыла.

Саулай алып айтханда, бусагъат заманнга къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъында элбер жанрдан бай материал жыйылгъанды эм басмаланнганды дерге боллукъбуз. Илму жаны бла да, кёп болмасала да, тинтиу ишле бардырылгъандыла. Фольклор илмуда, артыкъсызда къарачай-малкъар элберлени тинтиуге жораланнган илму ишле жокъну орунундадыла. Бу жанр бла байламлы, бир къауум илму статьяла басмаланнгандыла, фольклор жыйымдыкълагъа ал сёзле жазылгъандыла. Элберлени юсюнден тюрлю-тюрлю оюмланы Холаланы А.З. [Холаев 1981: 31], Алийланы С.Ч. [Алийланы 1984: 9], Хаджиланы Т.М. [Хаджиланы 1996; Хаджиева 2014], Биттирланы Т.Ш. [Биттирланы 1997], Малкъондуланы Х.Х. [Малкондуев 2010: 17], Берберланы Б.А. [Бер-беров 2021а; Берберов 2021b; Берберов 2021c; Берберов 2021d], Гулийланы (Зануколаны) Ф.Х. [Гулиева (Занукоева) 2021], Локияланы Ж.М [Локьяева 2021a; Локьяева 2021b] эм д.б. алимлени илму ишлеринде эслерге боллукъду.

Тил бла кюрешген алимле элберлени асламысында суратлау материалныча хайырланадыла [Кетенчиев 2010]. Болсада, арт заманлада къарачай-малкъар элберледе тилни кесеклерин, аланы лексико-семантика, морфология, сёз къурау энчиликлерин тинтген илму статьяла да бардыла [Мусуков, Магрелова 2015; Эльбаева 2017].

Элберлени жаш тёлюню юйретиуде магъаналарына да аслам эс бурулады [Гур-туева 1974; Лепшокова 2021].

Бу жанрны жаратылыууну эм жюрютюлюуюню юсюнден айтханда, бурун заманлада элберле тейрилени, деменгили кючю болгъан затланы эм д.б. затланы юслеринден хапарлагъан чыгъармала болгъанларын чертирчады. Ала миф халда айтылгъандыла, терен магъаналы болгъандыла, «бир-бирде табийгъат болумланы суратларгъа, ачыкъларгъа болушхандыла, аланы жашырын магъаналары болгъанларына ийнаннгандыла: аланы жомакълада, эпосда элберлени айтыу аслам жерни алгъаны бошдан тюйюлдю. Бусагъатдагъы заманда элберле аллай магъаналарын тас этгендиле. Алай аланы бюгюн да къысха сёз бла аслам магъананы билдиргенлери, суратлау кючлери сакъланнгандыла» [Джуртубаев 2010: 286].

Биттирланы Т.Ш. элбер жанрны бир къауум энчиликлерин белгилей, «фольклорну бу жанрыны аты аны жюрюген хали бла байламлыды», – деп жазады [Биттирова 1991: 19].

Къарачай-малкъар тилде «элбер» деген термин «эл» бла «бер» деген эки сёзден къуралгъанды. Андан сора башха термин да хайырланылады – эл берген жомакъла. Айтылыуну эки тюрлюсю да жанрны жюрютюу башхалыкълары бла байламлыдыла. Элберни айтыу эм анга жууап табыу оюн халда жюрютюлгенди. «Башха миллетледеча, къарачай-малкъар элбер эки бёлюмден къуралады: элбер эм анга жууап. Эришиу оюн баргъанда, элбер берилген адам жууабын табалмаса, ол жууапны алыр ючюн тёлеу халда эл неда шахар берирге керек болгъанды» [Хаджиева 2014: 574].

Холаланы А.З. белгилегеннге кёре, «элберлени баш магъаналары – оюн халда эришиудю, адамны оюмлай, терк сагъыш этерге юйретиудю. Элбер адамны эсин кючлеген жарауду, аны жашауну кенг кёре, оюмлай билгенине сынауду. Аны бла бирге ол булжутуу амалладан бириди» [Холаев 1981: 31].

Элберлени баш магъаналары – адамланы эслиликлерин айнытыуду. Ол затны аланы къуралыу формалары тамам шарт белгилейди. Элберле тенг-лешдириуню юсю бла къуралыргъа да боладыла. Ала юй сауут-сабаны, ашарыкъны, табийгъатны эм табийгъат болумланы, иш кереклени, урунууну, адамны санларыны, битимлени, жаныуарланы, адам улуну жашауу бла байламлы хар затны юсюнден да къуралыргъа боладыла.

Бурун заманлада къарачайлыла бла малкъарлыла ишден бош болгъан заманларында, тойлада, байрамлада бирге жыйылып, хапарлашыргъа, чам этерге, элберлени айтыргъа бек сюйгендиле. Элберни магъанасы не къадар терен болса, аны тюз жууабына аллай бир уллу багъа берилирин излегендиле. Бир-бирде аллай эришиуле бир ненча кюннге созулургъа болгъандыла. Шёндюгю заманда элберле аллай магъаналарын сакълагъандыла дерге къыйынды. Болсада, ала толусунлай кеслерини магъаналарын тас этмегендиле, жаланда хайырланыу амал-лары бир кесек тюрленнгенди. Алгъын элбер айтып асламында абадан адамла эришгендиле, алай артдан-артха аны соруу-жууап формасы сакълан-нганлыкъгъа, адетли оюн бла байламлы кесеги кетип, ол жаш тёлюге жаз тилни ангыларгъа, халкъда жюрюген белгилени магъаналарын билирге юйретген, сабийлеге аталгъан жанрланы санына кирип къалгъанды.

Элберле жаз тил бла къаты байламлыдыла. Алада тилни уста хайырланылгъаны, жашауда тюбемеген затланы эсге салып, поэзия даражагъа чыгъарыуу эсленеди. Жанрны ол энчилиги аны андан да ууакъ къауумлагъа юлеширге онг береди: адамны, жаныуарланы, жаны болмагъан затланы, жюрюген усталыкъланы, табийгъатны, анда тюбеген затланы, битимлени, намыс-тёрелени, философия ангыламланы эм д.б. затланы юсюнден.

Фольклорну башха жанрларындан элберни дагъыда бир энчилиги айырмалыды. Ол соруу-жууап халда, оюн формада жюрюйдю, алай бла абаданланы бла сабийлени араларын жууукъ этерге онг береди.

Окъуу китаплада, хрестоматия эм фольклор жыйымдыкълада элберле тюрлю-тюрлю къауумлагъа юлешинедиле. Сёз ючюн: жаз тил бла айтылгъан элберле, бир затны сёз бла суратлагъан элберле, соруу элберле, эсеп элберле. Бу тюрлю юлешиниу форма «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле» деген китапда да хайырланылады [КъМОЭ 2010].

Бу жанр бла байламлы толу жыйышдырылып, бёлюмлери энчиленип, къыйматлы басмаланнган «Къарачай халкъны эл берген джомакълары» деген китапды [Алийланы 1984]. Жыйымдыкъны ал сёзюнде ары къарачай тилде текстле киргендиле деп белгиленсе да (кёп башха быллай ишледеча), къарачайлыла бла малкъарлыланы маданиятлары, фольклорлары, тиллери, динлери да бир болгъан миллетди. Ол себепден, «къарачай», «малкъар» деп белгиленнген затланы «къарачай-малкъар» деген магъанада ангыларгъа керекди. Бу затха тая-на, белгиленнген жыйымдыкъ къарачай-малкъар элберле аслам, энчи формада, тематика бёлюмлеге юлешинип жарашдырылгъан китап болгъанын, аны фольк-лор илмуну келечилерине, этнографлагъа, тил илму бла, адабият бла кюрешген алимлеге, тинтиучюлеге, устазлагъа, студентлеге, аспирантлагъа да уллу магъанасы болгъаны даулашсызды.

Бу китапха 1447 элбер киргенди, ала 25 тематикалы бёлюмге юлешиннгендиле: «Адам. Джашау. Ёлюм», «Урунуу», «Ашарыкъ-ичерик», «Юй ырысхы», «Кийимле бла джасаула», «Мекямла бла мекям керекле», «От бла джарыкъ», «Окъуу-билим бла окъуу керекле», «Той-оюн бла той-оюн керекле», «Сабий оюнла бла оюнчакъла», «Ташыу бла джолоучулукъ», «Техника бла иш керекле», «Дуния», «Джер байлыкъ», «Битимле», «Ёсюмле», «Кёгетле», «Хайыуанла», «Джаныуарла», «Къанатлыла», «Эскилик», «Соруу джомакъла», «Чам джомакъла», «Эсеб джомакъла», «Хапар джомакъла». Андан сора да бёлюмлени ичинде ууакъ къауумлары белгиленип, алай бериледиле [Алийланы 1984: 127]. Китапны жыйышдыргъан Алийланы С. элберлени жууапларына кёре энчи темалагъа бёлгенди, суратлау энчиликлерине къарагъанды, аланы къалай къуралгъанларын белгилегенди, фольклорну башха жанрлары бла байламлыкъларын ачыкълагъанды, андан сора да эрттеден тохташдырылгъан бёлюмледен тышында башха къауумланы да белгилегенди: соруу элберле, чам халда айтылгъан элберле, хапарлау халда айтылгъан элберле [Алийланы 1984].

Тинтиучю элберле бек кёп болгъанларын, китапха жыйылгъаны аланы аз кесеги болгъанын белгилесе да [Алийланы 1984: 6], артда чыкъгъан элбер китапла асламысында бу жыйымдыкъгъа таяна жазылгъандыла.

Белгиленнген китапдан бёлюмлеге юлешиниую бла бираз башхаракъ «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле» [КъМОЭ 2010] деген китапды. Бу китапны жарашдыргъан Ёлмезланы М.М. ары иги кесек жангы материал да кийирип, элберлени 4 уллу бёлюмге бёлгенди:

1) тёрели элберле:

Къарангы бауда – акъ къозула (тишле); Отда жанмайды, сууда батмайды (буз) [КъМОЭ 2010: 226];

2) соруу элберле:

Жюрекни ачхычы неди? (сёз); Хар тилде да ким сёлешеди (къая къызы) [КъМОЭ 2010: 222–223];

3) чам элберле:

Бир жаш уллайгъан тиширыу бла кетип баргъанлай, анга тенглери тюбеп: «Бу тиширыу сени ненг болады?» – деп соргъандыла. Жаш алагъа: «Мени атамы анасы, муну къайын анасы», – дегенди.

Соруу: Тиширыу жашны неси болады?

Жууап: анасы [КъМОЭ 2010: 257].

4) эсеп элберле:

Экеулен базаргъа къойла сюрюп бара болгъандыла. Аланы бири къарт, бири уа жаш эди. Къарт, жашны къойларына къарап туруп: «Эшитемисе, жигит, сен манга бир къой берсенг эди, мени къойларым сеникиле тенгли эки боллукъ эдиле», – дегенди.

Жаш, кёп сагъыш эте турмай: «Угъай, андан эсе, сен манга бир къой бер. Ол заманда экибизникиле да тенг боллукъдула, ашыкъмай, сатыу эте турурбуз», – дегенди жаш а.

Соруу: Ярабий, къартны бла жашны ненчашар къойлары бар эди?

Жууап: Къартны – жети, жашны беш къою болгъанды [КъМОЭ 2010: 279].

Къарачай-малкъар элберлени тематикалары кенгди, ала адамны жашаууну кёп жаны бла байламлы къураладыла: жашау болумла бла, табийгъат бла, жаныуарланы, битимлени дуниясы бла, тарых бла, халкъны урунуу, жашау болумлары бла байламлы болуп келедиле. Сёз ючюн: Тёрт дунияны тойдурады да, кеси уа ачлай къалады (тирмен); Жайсанг – ундурукъ, жыйсанг – жумдурукъ (гюлменди); «Бир къызым барды да, халкъны кийиндиреди да, кеси къымыжалай къалады (ийне); Юй башында – ала кюйюз (кёкде жулдузла) эм д.б.

Бу юлгюледе элберде жашырылгъан зат жаз тил бла айтылгъанда, дунияда бир бирге ушамагъан затланы ушатылып кёргюзтюлюннгени эсленеди. Сёз ючюн: Бахчада алтын кюнчюк аягъына сюелип (чёплеу); Эки къарындаш сууну эки жанында жашайдыла да, суудан бир бирге ёталмайдыла (тенгизни жагъалары); Бир шинтигим барды да: аны сюймеген да жокъ, андан тюшмеген да жокъ (къуллукъ). Бу элберледе чёплеу жангыз аягъында сюелген алтын кюнчюк бла, тенгизни жагъалары эки къарындаш бла, шинтик къуллукъ бла тенглешдириледиле.

Элберлени тюрлюлери жашау-турмуш, жашау этилген жерни энчиликлери бла, халкъны жашау болуму бла байламлыдыла эм аланы экеулен айтадыла. Аладан бирлери бир затны сыфатын, ол неге жарагъаныны, къалай жюрютюлгенини юсюнден жашырын жаз тил бла, метафора, метономия, аллегория амал-ланы хайырланып суратлайды, башхасы уа ол не болгъанын билирге керекди.

Къарачай-малкъар элберлени эки уллу къауумгъа бёлюп къараргъа тийишлиди:

1) жангыз бир сыфат берилген бош элберле:

Бир къалада – минг тешик (элек); Башы – таш, тюбю – таш, ортасында – баш (таш макъа); Бир акъ жабыуум барды да, саулай жерни жабады (къар); Жай кийинир, къыш тешинир (терек);

2) къуралыуларына кёре бир болумну хапарлагъан къош элберле:

Эрттенликде тёрт аякъланып жюрюйдю, кюн ортада эки аякъланып жюрюйдю, ингирде уа юч аякъланып жюрюйдю (адам: сабийлик, жашлыкъ, къартлыкъ) эм д.б.

Къарачай-малкъар элберле турушунлай соруу халда къуралыргъа да боладыла:

1) Адам дунияда нени унутмайды?

– Туугъан жерин.

2) Адамны адамлыгъын не танытады?

– Иш.

3) Адамны къанаты неди?

– Билим.

4) Билимни ачхычы неди?

– Окъуу.

Жаз тил бла айтылып, элберде жашырылгъан зат башха сыфатлагъа бёленип берилирге да боладыла:

Темирден ауур, бичакъдан жютю (сёз);

Эл ашагъан эмеген (тирмен);

От жагъада къумгъан, кёзчюклерин жумгъан (киштик);

Акъ желимден юзюлген, акъ ташлада эзилген (будай гыржын).

Къарачай-малкъар элберлени материалын тинтген заманда дагъыда бир энчилигин эслерге боллукъбуз. Ол бир деген санау элберледе дайым аслам кере тюбегениди. Сёз ючюн, «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле» [КъМОЭ 2010: 183–198] деген китапны тёрели элберлеге жораланнган бёлюмюнде ол 200-ден артыкъ кере тюбейди (бир тенгим барды да; бир атым барды да; бир затым барды да; бир ёгюзюм барды; бир келечи барды да; бир келиним барды да; бир къызым барды да; бир юйюм барды да; бир шинтигим барды да эм д.б.). Белгиленнген элберледе бир деген сёз асламысында затны санын угъай, бир затны белгилерге болады.

Элберле фольклорну башха жанрлары бла байламлыкъда да эркин жюрютюледиле. Алада тюрлю-тюрлю эпитетлени, сёз бирлешлени (устойчивые словосочетания), тёрели сыфатланы (устойчивые образы), суратлау шартланы амалларын (приемы художественной выразительности), семиртиу халда суратлауну (гипербола), тенглешдириу сыфатланы (метафора) да эслерге боллукъбуз. Сёз ючюн, семиртиу халда суратлау (гипербола): Анада – беш бала, бешиси да – бир атлы (беш бармакъ); тенглешдириу сыфат (метафора): Къардан акъ, жюнден жумушакъ (къар) эм д.б.

Элберге жууап излеген айтханны, тынгылагъанны да оюм этерге, тюрлю-тюрлю затланы тенглешдирип, тюз жууап табаргъа юйретеди. Аны баш борчу бир затны энчилигин, адамны эсине терен салыуда тюйюлдю, адамны оюмларгъа, сагъыш этерге, сюзе билирге, тюз жууап табаргъа юйретиуде, фахмусун ёсдюрюудеди. Элбер оюн халда сабийлени, абаданланы да эслерин кючлейдиле.

Бюгюнлюкде элберлени дерследе, солугъан заманда, сабий байрамлада, тюрлю-тюрлю эришиуледе айтадыла. Ала адамны ангыламын ёсдюредиле, тилин байыкъдырадыла. Берилген элберни жууабын излеген заманда сабий сёзню магъанасын ангыларгъа, сагъыш этерге, оюмларгъа юйренеди. Ол шарт бу жанрны кенг магъаналы болгъанын кёргюзтеди.

Алай бла, элбер жанр бюгюнлюкде миллетде оюн халда сабийни юйретиу-де, аны дуниялыкъ ангыламын кючлеуде да дайым хайырланылады. Тамата тёлю элберлени юсю бла сабийлеге табийгъат болумланы, жаныуарланы дуния-сын, жашауда магъаналы затланы, насийхатлыкъ этмей, ангылатыргъа, оюмлатыргъа да онг табады. Ала сабийни акъылын, суратлау дуниясын, битеу-дуниялыкъ къарамы бла бирге миллетни адет-тёресин, маданиятын, тил байлыгъын багъалай билирге юйретедиле. Анга кёре, элберле къарачай-малкъар миллетни жашауунда магъаналы жерни аладыла, юйретиу, эстетика халда жюрюйдюле, ёсюп келген тёлюлени ич дунияларын айнытыргъа, маданиятлыкъ сезимлерин кючлерге себеплик этедиле.

 

Об авторах

Жаухар Магомедовна Локьяева

Институт гуманитарных исследований – филиал Федерального государственного бюджетного научного учреждения «Федеральный научный центр «Кабардино-Балкарский научный центр Российской академии наук»

Автор, ответственный за переписку.
Email: lokyaeva.zh@mail.ru
ORCID iD: 0000-0003-1599-4397

Список литературы

Дополнительные файлы