Художественные горизонты творчества Жагафара Токумаева
- Авторы: Сарбашева А.М.1
-
Учреждения:
- Институт гуманитарных исследований – филиал Кабардино-Балкарского научного центра Российской академии наук
- Выпуск: № 4 (2022)
- Страницы: 350-360
- Раздел: Литература народов Российской Федерации (литература народов Северного Кавказа)
- Статья получена: 11.05.2025
- Статья опубликована: 15.12.2022
- URL: https://ogarev-online.ru/2542-212X/article/view/291398
- DOI: https://doi.org/10.31143/2542-212X-2022-4-350-360
- EDN: https://elibrary.ru/LYABXT
- ID: 291398
Цитировать
Полный текст
Аннотация
В статье исследуется литературное наследие известного балкарского писателя, драматурга Жагафара Токумаева. Основная цель работы заключается в полном представлении панорамы творчества мастера художественного слова, определении его роли в эволюции национальной письменной словесности. Статья предваряется небольшой автобиографической справкой, ориентирующей на влияние жизненного опыта писателя на формирование и развитие его художественного сознания. Творчество Токумаева рассматривается с точки зрения жанрового, тематического многообразия, определяется этнокультурная специфика его произведений. Анализ эстетического опыта автора в малых и средних эпических формах (рассказы «Агроном», «Ошибка», «Мужество», «Рассказ следователя»; повести «Судьба сироты», «Потомки нартов», «Перевал») показывает широкий тематический диапазон (исторический, нравственный, социально-бытовой, детективный) произведений, выявляет характерные художественные особенности (связь времен, эволюция сознания главных действующих лиц на крутых переломах истории и в неординарных жизненных обстоятельствах). В статье основное внимание фокусируется на трилогии Ж. Токумаева «Кинжал мести», признанной как первый опыт художественной циклизации в балкарской романистике. Отмечается также конструктивная роль Ж. Токумаева в развитии драматургии и сценического искусства (комедии «Мнимый авторитет», «Тени», «Жамиля», «Чонай женится», вошедшие в «золотой фонд» репертуара Балкарского Государственного драматического театра им. К. Кулиева). О многогранности таланта писателя свидетельствуют детская проза («Рассказы Алдарбека из Курнаята»), юмористические миниатюры («Насмешник Чонай»). В результате исследования определено стремление автора на протяжении всей творческой жизни к расширению жанрово-тематических горизонтов в осмыслении художественной действительности, что впоследствии способствовало обогащению духовной культуры балкарского этноса.В статье использованы исторический, сравнительный методы, метод литертуроведческого анализа.
Ключевые слова
Полный текст
Малкъар адабиятны тарыхында Токумаланы Зубейирни жашы Жагъафарны (1935-2012) чыгъармачылыгъы тийишли жер алгъанды. Ол миллет маданиятха уллу къошумчулукъ этгенди, бютюнда суратлау сёзню айныууна салгъан къыйынын энчи айтырчады. Жазгъан чыгъармалары бла [Токумаев 1966; 1969; 1976; 1979; 1983; 1985; 1993; 2006] Токума улу миллет окъуучуну эсин бийлегенди, эстетика сезимлерин кючлендиргенди. Жазыучуну ниет хазнасыны, аны суратлау даражасыны юслеринден илму ишледе [Теппеев 1995а; Толгуров 2010; Сарбашева 2003, 2010; Болатова (Атабиева) 2020], газетлени, журналланы бетлеринде басмаланнган статьялада да [Кагермазов 1995; Кузьмин 1980; Лехтина 1980] тынгылы айтылгъанды.
Токумаланы Жагъафарны жашау эм чыгъармачылыкъ къадары халкъыны къадары бла байламлы болгъанды. Ол Къабарты-Малкъарда Ташлы-Тала деген элде туугъанды. 1944-чю жылда тогъузжыллыкъ жашчыкь халкъы бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди. Къазахстанны Талды-Курган областында Коксуйск орта школун бошагъанды, урунуу жолун Къыргъыстанда Къызыл-Къаяда «Жал» деген кёмюр шахтада башлагъанды. Жагъафар 1956-чы жылда миллети бла бирге Ата журтуна къайтханды. Аз заманны ичинде книготоргда ишлегенди. Малкъар халкъны миллет автономиясы къайтарылгъаны бла байламлы, ана тилде газетле, китапла чыгъып, радио бериуле да бардырыла башлагъанда, 1957-чи жылдан башлап, 1961-чи жылгъа дери Жагъафар «Коммунизмге жол» (бусагъатда «Заман») газетде ишлегенди. Андан республикалы радиогъа кёчюп, анда да онюч жыл (1961–1974) уруннганды. Алай бла, ол жыллада миллет маданиятны жангырыууна къыйын салгъанды.
1963-чю жылда КъМКъУ-ни малкъар тил бла адабият бёлюмюн бошагъанды. 1986-1988-чи жыллада Токума улу Али Шогенцуков атлы Къабарты-Малкъар къырал театрда малкъар труппаны адабият бёлюмюню башчысы, 1988–1989-чу жыллада сабийлеге аталгъан ана тилде басмаланнган «Нюр» журналны редактору болуп да ишлегенди.
1975-чи жылда Токумаланы Жагъафар СССР-ни жазыучуларыны биригиуюне киргенеди. Миллет маданиятны, адабиятны айныууна салгъан къыйыны ючюн, Токумаланы Жагъафар 1985-чи жылда КъМР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды, 1995-чи жылда уа «КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу», 2012-чи жылда «КъМР-ны халкъ жазыучусу» деген бийик атлагъа тийишли болгъанды.
Токумаланы Жагъафарны жазыучулукъ жолу озгъан ёмюрню алтмышынчы жылларында башланады. Ол къаламыны жютюлюгюн гитче жанрлада сынайды. 1961-чи жылда хапарладан къуралгъан «Агроном» деген жыйымдыгъы бла окъуучулагъа белгили болады. Жазыучу иш кёллю эм урунууда жалгъан даражалагъа итиннген, бийик къуллукълагъа жанларын атхан адамланы араларында келишимсизликни юсюнден жазады. Ол къырал оноучулукъ, башчылыкъ бла байламлы сорууланы ачыкъларгъа итинеди. Жа-гъафарны хапарларыны жигитлерини инсан борчларына къарамлары бирча тюйюлдю. Сёз ючюн, Хасан («Агроном») сакъ эсе, Ахмат («Жалгъан даража»), Азамат («Жангылыч»), жашауда тынч жолланы сайлап, къуллукъларын ёсдюрюрге итинедиле. Токумаланы Жагъафар шахарны бла элни араларында чюйреликлени суратлайды. Анга кёре, тёлюню къылыгъында намыс, тюзлюкге итиниуу белгиленедиле. Юлгюге, «Жангылыч» деген хапарда шахар жашаугъа алданып, юйюр насыбын бузгъан Фатимат бир талай замандан юйдегисине къайтып, жангы жашау къурайды. Жашлыкъда этилген терсликни тюзетирге онг табылады.
Къысха хапарларында, повестьлеринде да жазыучу жашауну юсюнден хапарлауун тынгылы бардырады. Ол чыгъармаларында («Батырлыкъ», «Следовательни хапары») бусагъат бла озгъан заманланы бирикдиреди. Токумаланы Жагъафарны юйюр-турмуш жашаугъа жораланнган хапарлары да («Атаны ачыуу бла къууанчы», «Кимди бу?») уста жазылгъандыла. Малкъар адабиятда ол чамчыды, сёзню жарашдыра, кюлкю бла лакъырданы уста хайырлана билген жазыучуду. Аны «Насрахожа бизни ёмюрде», «Кюлкючю Чонай» деген хапарлары ол жаны бла белгилидиле.
1960-чы жылланы экинчи жарымында Токумаланы Жагъафар «Ёксюзню къадары» (1966), «Нартланы туудукълары» (1969) деген повестьлери бла окъуучуну шагъырей этеди. Чыгъармаланы баш жигитлери Мурат («Ёксюзню къадары»), Азамат, Асият («Нартланы туудукълары») сюргюнде туугъан жаш тёлюню келечилеридиле. Жазыучу, аланы къадарларын суратлай, ишге сюймеклик, миллетлени арасында тенглик, шуёхлукъ дегенча ышанланы сюзеди.
1970-чи жыллада Токумаланы Жагъафарны чыгъармачылыгъы жангы жетишимле бла белгиленнгенди. Жазыучу, жашаугъа жангы кёзден къарап, аны тынгылы суратларгъа итинеди. Сёз ючюн, «Ыфчыкъ» деген повести (1972) тёрели «аталаны бла балаланы араларында чюйреликлеге» кёре къуралгъанды. Мазан школда осал окъуйду, анасыны жылыууна къысылып, жашауда кеси аллына атлам этерге эринеди. Ол аскерге да сюймей барады. Атасы Къайырбек, урушну ветераны, жашына ыразы тюйюлдю. Болсада Мазан аз-аздан тюрленеди. Чыгъарманы баш ниети инсанны къылыгъын иги жанына тюрлендириуде жашау болумланы магъаналары уллуду демекликди.
1970–1980-чы жыллада малкъар адабиятда Токумаланы Жагъафар «Дертли къама» деген уллу эпикалы чыгъармасы бла атын айтдырады. Ол малкъар адабиятда биринчи трилогиягъа саналады. Аны мурдору юч романдан къуралгъанды: «Дертли къама» (1976), «Къурч бюгюлмейди» (1979), «Жукъусуз таула» (1983).
«Дертли къаманы» юсюнден кеслерини оюмларын орус кесаматчыла да айтхандыла. Сёз ючюн, Л. Лехтина «Лавина с гор» деген статьясында чы-гъарманы баш жетишимлеринден бири – тарых болумлада адамны эси, жашаугъа къарамы тюрленнгенин чертгенди [Лехтина 1980].
Трилогияда малкъар халкъны жашауунда болгъан тарых болумла суратланадыла. «Дертли къамада» ХХ-чы ёмюрню ал жылларында (1906–1922) жангы власть тохташхан кезиу, жарлыланы бла байланы араларында баргъан кюреш ачыкъланады. «Къурч бюгюлмейди» деген романда уа 1926–1942-чи жылла суратланадыла, «Жукъусуз таулада» Уллу Ата Журт урушну, кёчгюнчюлюкню, халкъыбыз туугъан жерине къайтхан заманны юслеринден хапарланады. Биринчи китапда жазыучу жигитлени сыфатларын, марда эстетиканы жорукъларына бойсуна, класс сезимге кёре къурайды. Эменланы Жамбот, Дадаш, Ислам, Тазрет, Зарамукъ дегенча кеси къыйынлары бла жашагъанлагъа Къужон бий, Сосран эфенди, Мыртаз чюйре сюеледиле. Къужон бийни халкъгъа сынатхан артыкълыгъы романда уста ачыкъланады. Аны огъурсузлугъун, адамсызлыгъын белгилер муратда жазыучу, масхара эте, къара бояула бла хайырланады («Къужон да, Сосран эфенди да, Къамбот да, Элбек да, дагъыда бир къауум чанкала да, зынтхыдан тойгъан хоразлача, дёрденлерин кёпдюрюп …айланадыла»; «Къужон… тюйюшюрге хазырланнган бугъача, юйюне башын алгъа тутуп кирди…»).
Жазыучу жигитлени къылыкъларыны, сезимлерини тюрлениулерин белгилер муратда аланы сагъышларын, ич дунияларын кёргюзтюрге итинеди «Адам сукъланырча кюнюм болгъан болурму? – деп сагъышланады Жамбот. – Угъай, ачыудан бла азаплыкъдан этилген жашауунда ол аллай кюню болгъанды деп билмейди». Жигитни быллай «ич оюмлары» аны къадарын ачыкъларгъа болушадыла.
Романда эсде къалырча къуралгъан сыфатладан бири Къужон бийни жалчысы Хышмышды. Аны тюз аты Хажибекирди. Алай ол аты бла анга киши сёлешмейди. Хышмыш тилсизди эм къылыгъыны баш шарты – иесине кертичилигиди. «Тор байтал бла Хышмыш болмаса, юйюбюз эртте тюп боллукъ эди…», – деп бошдан айтмайды Къужон бий. Хышмышны жашаууча, ич дуниясы да къарангыды: иесини оноуу бла ол кесича жарлылагъа артыкълыкъ этерге да базынады. Хышмышны кечиннген жери «ит орун кибик, не ожагъы, не терезеси болмагъан, гитче таш гытыды». Романны жигити,
окъуучуланы сезимлерин къозгъай, сагъышландыра, кесине жан аурутдурады, жарсытады, бир-бирледе уа сейирсиндиреди.
Жамбот да, Хышмышча, жарлыды, Къужонну жалчысы болуп кёп жылланы ишлейди. Алай ол табийгъат бла берилген, къан бла, жан бла келген адамлыкъ шартын тас этмейди. Жамботну ич дуниясы къарангылыкъдан бла огъурсузлукъдан азатды. Жамбот зорлукъну къурманы болады. Ёлюрден алгъа ол жашы Исламгъа аны ючюн дерт жетдирирге осуят этеди. Алай жаш атасыны осуятын тюз ангыламайды: ол жаланда Къужон бийни ёлтюрюрге итинеди. Жамботча жоюлгъан адамланы осуятларын толтурур ючюн, кюрешни кенг жолуна чыгъаргъа керек болгъанын жаш ангыламайды. Жазыучуну баш борчу къуру да жашауда болгъан тарых болумланы юслеринден хапарлау бла чекленип къалмай, адам улуну ол болумла бла байламлыгъын, аны бла бирге уа ич дуниясыны тюрленнгенин суратлауду.
«Къурч бюгюлмейди» деген романда Ислам Уллу Ата журт урушдан сакъат болуп къайтады. Чолакъ адамны эси да, къылыгъы да тюрленедиле. Аны ич дуниясы жарсыулу сагъышладан толуду.
Чыгъармадан чыгъармагъа жазыучуну суратлау къолайы ёседи. Токумаланы Жагъафар тарых кертиликни («…бузулгъан дуния… акъыллыны тели хорлагъан ёмюр…»), заманны ажымлылыгъын ачыкъларгъа итинеди. Жазыучуну тарых оюму тюрленеди, инсанны жамауат бла байламлыгъы жангы суратлау кюч алады. Автор марда эстетиканы жорукъларарындан азатланады. Жигитлени къылыкълары, тёредеча, класс сезимге кёре къуралмайдыла, инсанны этген ишлери, оюмлары жарлылыкъ неда байлыкъ бла ёнчеленмейдиле.
«Къурч бюгюлмейди» деген романда тынгылы къуралгъан сыфатладан бири Камммойду. Ол жашаугъа тюз кёз бла къарагъан, адамлыгъы болгъан, кеси къыйыны бла жашагъан жигитди. Каммой, тарых тюрлениулени ангылап, аны бла бирге миллетине хайырлы иш этеди. Алай аны тюз оюмун барысы да бирча къабыл кёрмейдиле. Каммойну кеси къыйыны бла жыйышдыргъан ырысхысын Совет властьны Чёрчек улу Шам дегенча келечилери артыкълыкъ этип сыйырадыла. Алай бла, къол къыйыны бла жашагъан адам да «халкъны душманы» деген атха тийишли болады. Жангы къырал къуллукъчула, тюзлюк, тенглик деген ырысхыланы кеслерича ангылап, Каммойчалагъа артыкълыкъ этедиле. Аллай жарсыулу ишле тюз ниетли жигитлени (Ислам, Къаспот, Хасау, Суфиян) къайдады тюзлюк деп сагъышландырадыла. «Ислам – дейди жигитледен бири, – сиз, балшибикле, дуниягъа тюзлюк салабыз деп айланасыз. Алай эсе ёзденлеге былай артыкълыкъ нек этесиз? Малларын, жерлерин сыйырып, факъыра этдигиз. Аны бла да къалмай, жашагъан журтларындан къыстаргъа дейсиз…». Совет власть кёплени «тунчукъдургъанды». Ажымлы болумла адамланы жарсытадыла деген оюмну сылтаууу олду.
Адам, башына эркинлик излегенликге, къылыгъында кемчиликледен азатланалмайды. Юлгюге Чёрчек улуну сыфатын энчи белгилерчады. Анычала, дертчилик сезимге хорлатып, адамлыкъларын тас этедиле, кюйсюзлюкню отун жандырадыла. «Адамланы жюреклерине быллай кюйсюзлюк къайдан келгенди?.. Адамларыбызгъа ниет бузукълукъ къайдан чыкъды?..» – деп, ичинден жарсыйды Къаспот. Кеси къыйынлары бла байлыкъгъа жетишгенлени къайгъылы да, ажымлы да къадарларыны сылтауу – «къыраллыкъ ишлени оноуу жекбашланы къоллларына тюшюп», жамауатны тентиретедиле. Токумаланы Жагъафарны бу чыгъармасы энди тохташхан жангы власть – артыкълыкъ бла зорлукъну келечисиди деген ниет бла байламлыды.
«Жукъусуз таула» деген ючюнчю китабында Исламны, аны бла бирге уа саулай халкъны къадарында кёчгюнчюлюк бла байламлы бушуулу болумла суратланадыла. Бирле (Къаспотчала, Каммойчала) терк эс жыядыла, башхала уа (Исламчала) кёп тюрлю сынауладан ётерге керек боладыла. Ислам, сёз ючюн, халкъын кёчюрген заманда, «къаты жел чайкъалтхан терекча, башын да энишге бошлап, эки жанына чайкъала сюеледи. Ол алыкъа кеси кесине келалмай турады. Ленинчи ниетлери ючюн кюрешге битеу жашауун, кючюн да берген адам къарап-къарагъынчы битеу дуниягъа бедишлик болду…». Тарых болумла бла байламлы баш жигитни жашау сынаууна кёз къарамы тюрленеди, ол уллу ачыуну азабын сынайды. Анга кёре жазыучу жашау, тарых кертиликни сакъларгъа итинеди. Энчи айтханда, Токума улуну кёчгюнчюлюкню бушуулугъун суратлауда жашау кертиликге табыннганы баямды.
«Дертли къама» деген трилогияда жазыучу халкъда жюрюген тёрелени (юйюр къурау, сабий туугъан, къонакъбайлыкъ) тынгылы суратлайды, анга кёре, чыгъарманы миллет энчилиги шартды. Жигитлени этген ишлери, жашауда атламлары миллет адетлеге бойсунадыла. Романны суратлау энчиликлеринден бири тюшле бла хайырланыуду. Сёз ючюн, Жамботну тюшюнде къара къуш жыртылгъан бёркюн алып кетеди (къызы Фазика сынарыкъ намыссызлыкъ ишни белгиси). Къужоннну инбашына къоннган къаргъа да аны ажымлы къадарыны белгисиди. Мария уа тюшюнде от жагъаны ёчюлгенин кёреди. Ол да халкъ кёчгюнчюлюк къыйынлыкъны сынарыны белгисича ангылашынады.
Суратлау чыгъарманы магъанасы, даражасы да жазыучуну халкъны жашау турмушун, адет-тёрелерин иги билгени бла байламлы болгъаны шартды. Миллетни къылыгъын, адеплилигин, аны тарых жолун толу ачыкълауда халкъны ниет хазнасы бла байламлыкъ себеплик этеди [Сарбашева 2017: 38].
Токумаланы Жагъафар миллет сахначылыкъны айныууна да уллу себеплик этгенди. Ол жазгъан сахна чыгъармала малкъар театрны жашауунда тёрели жерни алгъандыла. Драматург асламында кюлкюлю жанргъа эс бургъанды: «Даража», «Ауанала», «Жамиля», «Чонай къатын алады». Драматург жамауатны жарсытхан соруулагъа жууапла излейди, бусагъатдагъы жашауда инсанланы адеп-намыс дунияларын тинтеди. Масхара сёзню, кюлкюню болушлугъу бла адамны къылыгъында баямланнган кемчиликле ачыкъланадыла, малкъар халкъны юйюр-турмуш жашауу суратланады. Сахначы эсде къалырча жигитлени къауумун кёргюзтгенди. Сёз ючюн, Чонай Гонаевични сыфаты. Аныча хыйлачы адамны сыфаты бла миллетде эслене тургъан бузукъ ниетле, айыплы шартла ачыкъланадыла. Ол жаны бла Жагъафар «Ауанала» деген сахна чыгъармасында Къынгырбашланы Кюмюшхан, Бермезланы Къушбий дегенча жигитлерини къылыкъларында кёп тюрлю шарайыпланы белгилейди. Алай авторну башха сахна чыгъармаларында жигитле этген ишлери, жюрюшлери бла бир бирлерине ушагъанларын да айтыргъа керекди. Сёз ючюн, Кюмюшхан, Чонай («Ауанала»), Шахийдат, Шохай («Даража») бир бирге жууукъдула. Болсада ушашлыкъ бир бирлерин къайтарыу тюйюлдю, ол жигитлени къылыкълары айныгъанларын кёргюзтюрге итинмекликди. Жагъафарны жигитлерини бир къаууму жахиллик, улутхачылыкъ, къызгъанчлыкъ, малкёзлюк деген шартланы келечисидиле. Аллайла бла окъуулу-билимли, адепли, иш кёллю Бабун, Харун («Жалгъан даража»), Айшат, Кезибан («Ауанала») кюреш бардырадыла.
Токумаланы Жагъафар миллетни тарыхына жораланнган «Эмина» деген сахна чыгъарма да жазады. Анга кёре салыннган оюн къараучуланы ыразы этгенди, миллет сахначылыкъда тийишли жерин тапханды.
Малкъар жазыучу сабий адабиятны айныууна да къошумчулукъ этгенди. Аны «Курнаятчы Алдарбекни хапарлары» (1993) деген китабы гитче окъуучулагъа аталгъанды. Аны юсюнден Тёппеланы Алим былай жазгъанды: «Жагъафарны курнаятчы Алдарбеги малкъар сабий адабиятны айтхылы жигити болуп, таулу сабийчикле аны сюйюп, биргелерине нёгер этерча аллай сыфат болуп барады. …Жагъафарны хайырындан биз бюгюнлюкде малкъарны кесини Мюнхаузени, Алдаркёсеси да барды деп айтыргъа, ёхтемленирге да къолубуздан келликди» [Теппеев 1995b: 602]. Дагъыда жазыучу жомакъ халда «Патчахны сокъур къызы» деген пъесаны жарашдыргъанды: анга кёре салыннган сахна оюн жаш къараучуланы эслерин бийлегенди.
Токумаланы Жагъафар миллетле арасында шуёхлукъну багъалай билген жазыучуладан болгъанды. «Атаны ачыуу бла къууанчы» деген хапарда жигитледен бири Къаншау былай айтады: «Орусу да, малкъары да, къазагъы да, къабартысы да – барысы да жерни юсюнде жашайдыла, ала барысы да адамладыла». Аллай сёзлени кючю бла жазыучу адам улугъа сюймеклик сезимин, башха миллетлеге намыс эте билгенин кёргюзтгенди. Ол себепден аны жигитлерини санында башха миллетлени келечилерин да кёрюрге боллукъду. Сёз ючюн, «Дертли къама» деген трилогиясында жигитлени санында къабарты халкъны келечилери Зарамукну, Кунаны, Марияны, Тазретни жарыкъ сыфатлары суратланадыла.
Жазыучуну чыгъармалары башха тиллеге (орус, къазазах, туркмен, украин, къабартылы, татар) кёчюрюлюп, тыш миллетли окъуучуланы жюреклерине да жол тапхандыла. Аллай магъаналы кёчюрмеледен бири «Дертли къама» деген трилогияды: ол 2001-чи жылда къабарты тилге кёчюрюлюп басмаланнганды [Токумаев 2001].
Токумаланы Жагъафарны ахыр чыгъармаларындан бири «Мени ёмюрюм» (2006) деген биографиялы романы болгъанды. Мында жазыучу озгъан заманны бийигинден жашау сынауун, кеси ёмюрюнде кёрген, сынагъан болумланы сюзеди. «Къанлы урушну бла кюйсюз кёчгюнчюлюкню къара жабыулары къаралтхан къарангы жылланы къыяма тузагъында сынсый, дуниядан жиляй-жиляй кетген жазыкъ таулу аналарыбызгъа ёмюрлюк эсгертмеча атайма бу китабымы», – деп жазады Токума улу чыгъармасыны ал бетинде. «Мени ёмюрюм» жазыучуну эсгермесича жазылгъан эсе да, суратлау-ачыкълау кючю тынгылы тарых романнга тийишлиди» [Толгуров 2010: 74]. Роман эки кесекден къуралады: ал кесегинде («Къысталыу») жазыучу озгъан ёмюрню биринчи жарымында халкъыны тарых жолун, аны бла бла бирге сынагъан бушуулу кёчгюнчюлюкню юсюнден хапарлайды, экинчи жарымында («Къайтыу») уа миллетни туугъан жеринде жангы жашауун суратлайды. Жазыучу чыгъармада кесини къадарын халкъыны къадарындан айырмайды, аланы бирликлерин кёргюзтеди.
Белгили алим Толгъурланы Зейтун Токумаланы Жагъафарны чыгъармачылыкъ ишине тийишли багъа бергенди: «Ёмюрледе унуталмазлыкъ, адамны атын айтдырып турлукъ – ол миллетини маданиятына, миллет байлыгъына сагъайып, фахму кючюнгю алагъа бойсундура билмекликди. Жагъафарны фахмусу уа кёп бутакълыды, хар бири ариу чагъып, жашилленип, миллет маданиятыбызгъа къошулуп, окъуучулагъа жылыу берип тургъан. Аны айтханым, Токума улуну къара сёз бла жазылгъан повестьлери, романлары… сёз искусствобузну тёрюнде жерлерин тапхандыла» [Толгуров 2010: 68].
Илму ишни ахырында бу оюмгъа келебиз: Токумаланы Жагъафар чы-гъармачылыкъ къадарында суратлау аулакъларын кенгертирге итиннгенди, ниет хазнасы бла малкъар халкъны адабиятын, маданиятын да байыкъландыргъанды.
Об авторах
Алена Мустафаевна Сарбашева
Институт гуманитарных исследований – филиал Кабардино-Балкарского научного центра Российской академии наук
Автор, ответственный за переписку.
Email: alenasarb@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-7457-9823
Список литературы
- Болатова (Атабиева) А.Д. Теоретическое осмысление проблемы художественной циклизации (карачаево-балкарская поэзия и проза) // Электронный журнал «Кавказология». – № 3. – 2020. – С. 187–204.
- Кагермазов Б. Разносторонний талант // Кабардино-Балкарская правда. – 1995. – 7 июля.
- Кузьмин В. Путь к зрелости // Кабардино-Балкарская правда. – 1980. – 11 апр.
- Лехтина Л. Лавина с гор // Литературная Россия. – 1980. –30 мая.
- Сарбашева А. Токумаев Жагафар // Писатели Кабардино-Балкарии (ХIХ – конец 80-х гг. ХХ в.) Биобиблиографический словарь. – Нальчик: Эль-Фа, 2003. – С. 343–346.
- Сарбашева А.М. Токумаев Жагафар // Очерки истории балкарской литературы. – Нальчик: Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г., 2010. – С. 685–692.
- Сарбашева А.М. Специфика взаимодействия балкарской литературы 70-80-х годов ХХ века с фольклором (на материале повести «Солнце не заходит Алима Теппеева) // Филологические науки. Вопросы теории и практики. 2017. № 8-1 (74). С. 38–40.
- Теппеев А. Путь к творческим высотам // Литературная Кабардино-Балкария. – 1995. – № 2. – С.45–51.
- Теппеев А. Чыгъармачылыкъны ёр жолунда (На крутом пути творчест-ва) // Токумаев Ж. Сайламала (Избранное). – Нальчик: Эльбрус, 1995. – Б. 595–603.
- Токумаев Ж. Ёксюзню къадары (Судьба сироты): Повесть, рассказы. – Нальчик: Къабарты-Малкъар китаб басма (Кабардино-Балкарское книжное издательство), 1966. – 158 б.
- Токумаев Ж. Нартланы туудукълары (Потомки нартов): Повесть, рассказы. – Нальчик: Эльбрус, 1969. – 156 б.
- Токумаев Ж. Дертли къама (Кинжал мести): Роман. – Нальчик: Эльбрус, 1976. – 284 с.
- Токумаев Ж. Къурч бюгюлмейди (Сталь не сгибается): Роман. – Нальчик: Эльбрус, 1979. – 388 б.
- Токумаев Ж. Жукъусуз таула (Бессонные горы): Роман. – Нальчик: Эльбрус, 1983. – 284 б.
- Токумаев Ж. Ауанала (Тени): Сборник повестей, рассказов, пьес. – Нальчик: Эльбрус,1985. – 384 б.
- Токумаев Ж. Курнаятчы Алдарбекни хапарлары (Рассказы Алдарбека из Курнаята): Рассказы. – Нальчик: Эльбрус, 1993. – 73 б.
- Токумаев Ж. ЛъыщIэж къамэ. Роман (Тхылъищу зэхэт). АдыгэбзэкIэ зэзыдзэкIар ШэджыхьэщIэ (Токумаев Ж. Х. Кинжал мести: роман-трилогия /Пер. Х. Т. Ше-кихачева). – Налшык: Эльбрус, 2001. – Нап. 564.
- Токумаев Ж. Мени ёмюрюм (Мой век): Биография роман (Биографический роман). – Нальчик: Эльбрус, 2006. – 416 б.
- Толгуров З.Х. Насып берген жазыучулукъ жол (Творческий путь, подаривший счастье) // Минги тау (Эльбрус). – 2010. – Б. 68–74.
Дополнительные файлы
