The truth of life in the works of Ulbashev Ahmadiya
- Authors: Sarbasheva A.М.1
-
Affiliations:
- The Institute for the Humanities Research – Affiliated Kabardian-Balkarian Sci-entific Center of the Russian Academy of Sciences
- Issue: No 2 (2023)
- Pages: 238-249
- Section: Literature of the peoples of the Russian Federation (literature of the peoples of the North Caucasus)
- Submitted: 11.05.2025
- Published: 15.12.2023
- URL: https://ogarev-online.ru/2542-212X/article/view/291341
- DOI: https://doi.org/10.31143/2542-212X-2023-2-238-249
- EDN: https://elibrary.ru/NCDSVV
- ID: 291341
Cite item
Full Text
Abstract
The article examines the literary heritage of one of the founders of professional Balkarian literature, the poet and writer Akhmadia Ulbashev (1905–1965), his traces the stages of life and creativity. Albeit the fate of A. Ulbashev developed dramatically (in 1935, he was arrested and exiled to Kolyma for 20 years on a false denunciation) he reacted sensitive and bold to the difficult circumstances of life and tragic collisions of the historical era. In his work, a mirror reflection of the picture of the restless time in which he lived was found. The main object of the analysis is his collection of poems “Cherek” (“River”), perceived by the astute reader as a confession about the life of the “punished” author. The title of the book is symbolic: a person’s life is like a river, which “making its way through steep mountains, opens a wide road for itself” (“Chyngyl kayalany talap, zhyryp, // Kesine keng zhol achkhancha ...”). The poet’s work reveals the depth of philosophical reflections on the meaning of life, good and evil, death, freedom, the fate of the people. As seen from the contents of the collection, the thematic range of A.Ulbashev’s lyrics is wide: poems about the fate of the people (“Mingi Tau” (“Elbrus”), “Ullu palakh” (“Big Trouble”)), the nature of the native land (“Chyrpyla” (“Bushes”), “Shaudan” (“Spring”), “Tabiygat” (“Nature”) alternate with philosophical (“Kyadar” (Fate"), “Otun” (“Firewood”), “Sokur kel” (“Blind soul”), “Cherek” (“River”), “Mounds of kimdi?” (“Who is happy”?)) and love lyrics (“Meni syugenim” (“My beloved”), “Baldyrgan” (“Anis”)). In several works (“Katyn” (“Woman”), “Zhashlag” (“Guys”), “Adam” (“Man”), “Mytyrny zharsiuu” (“The Suffering of the lazy”)) moral issues are being actualized. In fables written in the genre (“Beryu” (“Wolf”), “Oyumsuz” (“Unreasonable”), “Tulkyu blah adak” (“Fox and Rooster”), “Kishtik” (“Cat”) and fairy tales (“Mamai blah emegenle” (Mamai and the Monster"), “Indian zhomak” (“Indian fairy tale”)) human vices are exposed.Many of A. Ulbashev’s poetic works are full of aphorisms. The two-lines, capacious in meaning, convey the essence of the author’s thought, containing everyday folk wisdom. The verses “Sabiy” (“Child”), “Kiyim” (“Clothes”), etc. abound with moralizing sayings. The central place in the poet’s creative arsenal is occupied by the autobiographical poem “Aliy” (1939-1956), the prototype of the main character of which is the author himself, who survived the unbearable hardships of exile life on Kolyma. It reveals the bitter truth of life, praises the unshakable courage, the strength of the hero’s spirit in a distant Siberian exile. The article also examines the writer’s stories (“Seyir uchuu” (“Interesting flight”), “Ege ana” (“Stepmother”)), identifies thematic and artistic features of the works. Because of the research, A. Ulbashev’s persistent striving in his work for a truthful reproduction of reality is noted, which contributed to a deep realism in the artistic coverage of the dramatic fate of a person / people.The work uses historical, comparative methods, the method of literary analysis.
Full Text
Улбашланы Мусаны жашы Ахмадия (1905–1965) – малкъар поэт, жазыучу, жазма адабиятны ал сатырларында болгъанладан бири. Аны жашау жолуну эм чыгъармачылыкъ къадарыны юслеринден малкъар адабиятны тарыхына аталгъан китаплада айтылады [Малкъар литератураны… 1978; Очерки истории… 1981, 2010], алимле, жазыучула да кеслерини ишлеринде жазадыла [Табакъсойланы М. 1995; Сарбашева 2003; Биттирланы Т. 2005].
Илму ишни баш борчу – Улбашланы Ахмадияны чыгъармачылыгъында жашау кертиликни, суратлау энчиликлерин кёргюзтюу. Аны тамамлар ючюн, биринчиден – жазыучуну къадарын, чыгъармачылыгъын, аланы байламлыгъын ачыкъларгъа, экинчиден – «Черек» деген назму китабын, хапарларын тинтирге мурат этебиз.
Улбашланы Ахмадия (Ахмадия Малкъарлы – жашырын аты) Черек ауузунда Огъары Малкъарны Шаурдат элинде туугъанды. Гитчелигинден медирсеге жюрюп, араб тилге юйреннгенди, эл мектепде да окъугъанды. 1926–1930 жыллада Москвада «Коммунистический университет трудящихся Востока» деген окъуу юйде бийик билим алгъанды. Аны бошагъандан сора Нальчикде Ленинчи окъутуу шахарчыкъда устаз болуп ишлегенди. 1934 жылда СССР-ны жазыучуларыны биригиуюне киргенди.
Белгиленнген кезиу къыралны тарыхында халкъны ёмюрледен келген ниет хазнасын къурутхан, миллет тёрелени бузгъан, алчы эм билимли адамланы жойгъан кюйсюз заман эди [Сарбашева 2016: 21]. «Къара чёпке» тюшгенлени санында Улбаш улу да болгъанды: 1935 жылда сталин режимге къажау жазылгъан назмулары ючюн тутулуп, 20 жылгъа Колымагъа ашырылгъанды. 1955 жылда тутмакъдан ол кезиуде зор бла Орта Азиягъа кёчюрюлген юйюрюне къайтханды. 1956 жылда СССР-ны Аскер коллегиясыны Баш сюдю Ахмадияны ишине жангыдан къарап, аны къыралны аллында терслиги болмагъанын ачыкълап, СССР-ны жазыучуларыны биригиуюню члени деген атын да къайтаргъанды. Жазыучу туугъан жерине 1958 жылда къайтханды.
Улбаш улуну биринчи назмулары «Жангы жашау жолунда» (1931) деген малкъар жазыучула Гуртуланы Бертни, Шахмурзаланы Саидни, Теммоланы Хамитни назмуларындан къуралгъан жыйымдыкъгъа киредиле. Китапны къурашдыргъан Гуртуланы Берт болгъанды. Бу жылда Ахмадия Хочуланы Салих эм Шахмурзаланы Саид бла «Социалист малчылыкъ» деген китапны хазырлап, басмада чыгъарадыла.
1930 жыллада адабиятда къара сёз бла малкъар тилде биринчи очеркле, хапарла жазыладыла. Аланы санында Улбашланы Ахмадияны «Къарай бла Къараууз» деген очерки болады. Ол «Къабарты-Малкъар» (1933. № 1) деген альманахда басмаланады [Очерки истории… 1981: 115]. Баш жигитлени къадарларын суратлай, жазыучу Октябрь ынгкъылапны кезиуюню юсюнден хапарлайды, халкъны жангы тарых болумлада жашауун, миллет эсни айныуун кёргюзтюрге итинеди. «Жазыучуну чам бла хапарны "женгиллетирге" итинмеклиги» [Биттирланы Т. 2005: 40] очеркни энчи суратлау шартларындан бири болгъанды. Анга шагъатлыкъ чыгъарманы бёлюмлерини атлары этедиле: «Къарауузну бузоу заманы», «Кулакла кёкден тюшмейдиле», «Бухар къочхарла бла бугъала» [Биттирланы Т. 2005: 40].
Андан сора да Улбаш улу «Жолоучулукъ» бла «Унутмабыз» деген эки очеркни жазады: ала «Жангы кюч» (1934. № 2) деген альманахны бетлеринде басмаланадыла [Очерки истории… 1981: 116]. Биринчи очерки жолоучулукъ жазма халда (путевые заметки) къуралгъанды. Жазыучу, Бато бла Сахай деген баш жигитлени сыфатларын къурап, къабарты эм малкъар халкъланы араларында байламлыкъны юсюнден айтады. «Унутмабыз» деген чыгъармада таулуланы ынгкъылапха дери эм андан сора жашаулары, халкъны бла зулмучуланы араларында баргъан кюреш суратланадыла. «Хапарны баш жигити – Асанланы Хаджимурат, орус-япон урушдан башлап, халкъына махтау келтирген инсан, – совет власть унукъгъан жамауатны азатлыкъгъа чыгъарына таза ниетинден ийнаныпды. Ол тутхан ниетге кёпле къулакъ саладыла, аны ючюндю халкъны ичинде аны сёзю баргъаны…» [Биттирланы Т. 2005: 40–41]. Заманны бийиклигинден малкъар адабиятны тинтген алимле очеркге жангы кёз бла къарап, аны бусагъат заманнга келишген «жангылыгъын», магъаналыгъын чертедиле. «Бюгюн бу хапарны багъасы жангыдан чыгъарыкъды, – деп жазады Биттирланы Тамара. – Революция бла граждан урушну белгили хапарла эм повестьле бла тенглешдиргенде, Ахмадияны хапары не жаны бла да бюгюннгю окъуучугъа ангылашыныулу да, жангы да боллукъду. Арт он жылны ичинде тарыхда болгъан жангылычла жамауатха белгили бола, жангы хыйсапла, оюмла да туудурадыла» [Биттирланы Т. 2005: 41].
Жазыучуну жашауда болгъан жамауат тюрлениулеге тири къатышханы жазгъан чыгъармаларына тарых кертилик, ийнаныулукъ бергенди. Ол чыгъармаларын социалист идеологияны излемлерине, борчларына кёре къурагъан эсе да, кеси заманыны жашауун толу ачыкъларгъа излегенди.
1934 жылда Улбашланы Ахмадияны «Школчулагъа» деген китабы чыгъады. «Малкъар литератураны историясыны очерклеринде» (1978) жыйымдыкъгъа кийирилген хапарладан бирини юсюнден жазылады. «А. Ульбашевни "Школчула" деген хапарында эки школчуну – ударник бла мытырны – жашауларыны юсюнден, кирли эм эринчек Марий аз аздан школну коллективине къалай къошула баргъаныны юсюнден айтылады. Марийни алай сейирлик тюрлене барыууну юсюнден автор кюлкюлю халда, ангылашыныулу халда айтады» [Малкъар литератураны… 1978: 116]. Башында айтылгъан кесаматлагъа кёре, жазыучу чыгъармаларында кюлкюлю, чам сёзле бла хайырланнганды. Ол шарт аны тил байлыгъына шагъатлыкъ этеди, суратлау хатыны энчилигин кёргюзтеди.
«Малкъар литератураны историясыны очерклерини» (1978) «Литератураны, культура жашауну хроникасы» деген бёлюмюнде 1941 жылны ичинде басмаланнган китапланы тизмесинде Улбашланы Ахмадияны «Озгъан кюнле» деген китабы чыкъгъаныны юсюнден билдириледи [Малкъар литератураны… 1978: 442]. Былайда сагъышландыргъан бир соруу тууады: 1935 жылда жалгъан дау бла 20 жылгъа тутмакъгъа тюшген жазыучуну чыгъармаларын басмаларгъа аллай онг, эркинлиг¢ а бармы эди? Не хазна! Илму ишде жангылыкъчылыкъ этилип, башха жазыучуну чыгъармасы бла алышындырылып берилген болурму эди? (Сёз ючюн, Хочуланы Салихни «Оздула заманла» деген чыгъармасы бла?) Ол халат орус тилде басмаланнган «Малкъар литератураны историясыны очерклеринде» да къайтарылады [Очерки истории… 1981: 380; Очерки истории балкарской литературы 2010: 788].
1958 жылда Москвада «Совет жазыучу» деген басмада орус тилде «Поэты Балкарии» деген назму жыйымдыкъ чыгъады. Бу китапха Ахмадияны «Уучу» деген назмусу да киреди. Жыйымдыкъны ахыр сёзюнде жазыучуланы жашауларыны эм чыгъармачылыкъ ишлерини юсюлеринден къысха билдириулени бирлеринде малкъар поэт Улбаш улу сайлама чыгъармаладан къуралгъан китабын басмаларгъа хазырлай тургъаныны юсюнден айтылгъанды. Жарсыугъа, ол жылда Ахмадияны «Черек» деген къол жазмасына Отарланы Керим да (ол редактору эди) «Чыгъарыргъа» деп къол салып тургъанлай, китап басманы таматасы аны тамамларгъа эркинлик бермейди [Табакъсойланы М. 1995: 12].
Хатасы болмай, Сибирь тутмакъланы азаплыгъын сынагъан поэтни жашауунда, чыгъармачылыкъ ишинде да аллай терс, огъурсуз оноула бла байламлы болумла мудах тизгинли назмула туудурадыла. Аладан бири –«…Хатасыз Сибирьге ийип…» (1958):
Энтта къоймайла жашаргъа,
Къол къыйынымы ашаргъа,
Халкъыма хайыр къошаргъа,
Жюрегим къууанып жашаргъа.
Жазгъанымы зарфха урмайла,
Закон айтханлай турмайла,
Хар атламымы чырмайла,
Тарыкъсам да, эс бурмайла….
[Улбашланы А. 1995: 104]
Заманны ауур жюгюню тюбюнде Ахмадияны назму жыйымдыгъы отуз жети жыл басылып тургъанды: поэт ауушхандан сора, 1995 жылда «Эльбрус» басмада Табакъсойланы Мухтарны редакторлугъу бла чыкъгъанды.
«Черек» деген китапда Улбаш улуну къадарыны къыйынлыгъыны, халкъы бла бирге сынагъан артыкълыкъланы юслеринден сагъышлары баш жерни аладыла, окъуучуну эсин бийлейдиле. Поэтни кеси ёмюрюнде зорлукъ, азап-лыкъ сынаргъа тюшгени, аланы сылтаулары жашырылмай айтыладыла. Быллай назму тизгинле адам улуну сагъайтадыла:
Бек кёп чырмаула да тюбейдиле,
Жарты жолунгда тыяргъа, ...
[Улбашланы А. 1995: 56]
Неда:
Биреу окъуп билим алса,
Халкъгъа жараргъа къадалса,
Анга душман къарадыла,
Жокъ этерге марадыла…
[Улбашланы А. 1995: 56]
Болса да назмучуну жашауну кючюне ийнаныуу юзюлмегенди, ол къатыдан-къаты болгъанды:
Жашауну кючю хар затдан кючлю,
Ол хорлайды хар чырмауну.
Не уллу бушуу да жокъ эталмаз,
Жашау къууанчда жырлауну.
[Улбашланы А. 1995: 54]
Жыйымдыкъгъа «Черек» деп бошдан аталмагъанды: ол жашауну, къадарны белгисича бериледи. Суу «Чынгыл къаяланы талап, жырып, // Кесине кенг жол ачханча» [Улбашланы А. 1995: 53], адам улу да кеси къадарында кёп зорлукъну, палахланы сынап, ала бла кюрешде жарыкъ жашаугъа жол ишлегенди. Окъуучуну ангылауунда, Черек уллу кючдю, «тауусулмазлыкъны, бошалмазлыкъны – ёмюрлюкню белгисиди. Черек – жашау кесиди, жаз башында къарыуу-кючю бютюн болгъан, жюреклени игиликге, ариулукъгъа талпындыргъан» [Табакъсойланы М. 1995: 13]:
Бир заманда да жокъду тохтауу,
Ол ашыгъады тенгизге.
Ызын ташламай, саркъып тургъаны
Жашауда юлгюдю бизге.
[Улбашланы А. 1995: 53]
Къадарында «уллу палах» берген дерсле Улбаш улуну жюрегинде жангы умутланы, сагъышланы туудурадыла. Жазыучу эсин дертчилик сезимден азатлап, миллет окъуучуну хурметликге, ниет тазалыкъгъа, сабырлыкъгъа чакъырады:
Эски дертлени ачмайыкъ,
Халкъгъа душманлыкъ чачмайыкъ,
Терссиз ёлгенни эсгерейик,
Алагъа хурмет берейик.
Ала этгенни урламайыкъ,
Тарыхыбызны тырнамайыкъ,
Тынчлай хурметлик алыргъа,
Кесинги алгъа салыргъа.
[Улбашланы А. 1995: 65]
Жашау сынамын сюзе, Улбаш улу адамны къадарында насыпны ёлчемин къурагъан баш шартланы – жюрек ачыкълыкъны, миллетине сюймекликни, тюзлюкге итиниуню, адамлыкъгъа кертиликни белгилейди:
Бош айтып къоймай сёзюнгде,
Халкъ тура эсе эсингде,
Хар ишингде, жюрегингде, –
Насыпсыз демезле санга!
Ата журтун ариу кёрген,
Анга битеу кючюн берген,
Аны жакълап, жигит ёлген, –
Насыплы тюйюлмюдю, айт?! –
[Улбашланы А. 1995: 50–51]
Неда:
Уру, ётюрюк да санга,
Насып бермез, ийнан анга,
Тынгысыз чыгъарыр танга,
Бурур сени харам къаннга
[Улбашланы А. 1995: 51]
Ахмадияны жарыкъ да, кючлю да «ауазы» миллетини къадарына («Минги тау», «Уллу палах»), туугъан жерини табийгъатына («Чырпыла», «Жаз башы», «Жауун», «Шаудан», «Кийикле», «Табийгъат»), сюймекликге аталгъан («Мени сюйгеним», «Балдыргъан»), философия магъаналы («Эки терек», «Отун», «Насыплы кимди?», «Кючлю», «Черек», «Къадар», «Сокъур кёл») назмуларында эшитиледи. Лирикалы чыгъармаларында («Къатын», «Жашлагъа», «Адам», «Мытырны жарсыуу»), тамсиллеринде («Бёрю», «Оюмсуз», «Тюлкю бла адакъа», «Киштик»), жомакъларында да («Мамай бла эмегенле», «Индиялы жомакь») поэт адамны къылыгъында, халында болгъан кемчиликлени, адепсиз затланы кесаматлайды.
Улбаш улу назмуларын энчи этген шартладан бири насийхатчылыкъды («Сабий», «Кийим», «Жашлагъа», «Сокъур кёл» эм башхала). Назмучу, терен магъаналы къысха айтыула (афоризмле), нарт сёзле бла хайырлана, аланы тизгинлеге уста «бёлейди» (Намыс бла насып къарындашдыла, //Ала бирге баргьан жолдашдыла; Чыбыкълай бюкмесенг, къазыкъ бюгюлмез, // Ариу къылыкъ седиремез, сёгюлмез; Уялмайын, соргъан – билим алады, // Сормагъан а – билимсизлей къалады; Кёзден сокъур болгъандан – // Кёлден сокъур аманды; [Улбашланы А. 1995: 45, 69]), чыгъармаларында жашаугъа юйретиу магъананы кючлендиреди.
Жазыучуну ниет хазнасында энчи жерни «Алий» (1939–1956) деген поэмасы алады. Ол автобиографиялы халда жазылгъанды, «жашау кертиликни, кишиликни поэмасыды» [Табакъсойланы М. 1995: 8]. Алийни сыфатында Ахмадияны таныгъан къыйын тюйюлдю. Узакъ эм сууукъ Колыманы тутмакъларында сыналгъан кюйсюзлюк, азаплыкъ баш жигитни къылыгъында болгъан тёзюмлюкню эм жигитликни тунчукъдуралмагъандыла, аны ниет кючюн ууаталмагъандыла:
Кеси кесин жоймакълыкъ
Къоркъакъланы ишиди.
Къыйынлыкъны кётюрюп
Жашаялгъан–кишиди.
Алий аны биледи,
Жашаргъа кюрешеди.
Аманлыкъчыла бла
Арсланча сермешеди.
[Улбашланы А. 1995: 41]
Улбаш улу къадарында сынаргъа тюшген тарых терсликни, бушуулу болумланы юслеринден «жютю сёз» бла жазгъанды, хар инсанны да тюзлюкге чакъыргъанды. «Улбашланы Ахмадияны назмулары бла шагъырей болуп къалыргъа угъай, кёлден билип, эсде тутуп, оюм этип жашаргъа керекбиз, – алада аллай бир жашау кертичилик, аллай бир акъыл, жюрек тазалыкъ, ёз миллетине сюймеклик барды», – деп жазады Табакъсойланы Мухтар [Табакъсойланы М. 1995: 5–6].
Кертиси бла да фахмулу жазыучу чыгъармаларында жашау кертиликни толу суратларгъа, таза ниети бла халкъына къуллукъ этерге итиннгенди. «Насыплы кимди» деген назмусунда айтылгъан жашау жорукълагъа ол кеси кертичилей къалады:
Халкъ сёзюне тынгыласанг,
Аны дурус ангыласанг,
Терс жанына жангылмасанг, –
Халкъ адамы дерле санга!
[Улбашланы А. 1995: 51]
Улбашланы Ахмадия таза да «халкъ адамы» деген сыйлы атха тийишли болгъанды.
Жазыучуну суратлау сёзге фахмусу сахна чыгъармаларында да ачыкъланады. Ол «Залимлик», «Жашау» деген пьесаланы жазгъанды: ала «Бир актлы пьесала» (1964) деген жыйымдыкъгъа киргендиле. Жазыучу эсин жамауатда адеп-къылыкъ бла байламлы соруулагъа бурады, адамланы араларында ниет байламлыкъны суратлайды.
Кёчгюнчюлюкден сора жыллада малкъар адабиятда, белгилисича, жангырыула боладыла. «Ол кезиуде къара сёз бла жазылгъан чыгъармаланы саны ёсгенден тышында да, аланы жашауну оюмлауда, тарых болумланы тюрлю-тюрлю жанларын ачыкълауда суратлау даражалары да кётюрюледиле» [Сарбашева 2009: 419]. Бу ишге Улбашланы Ахмадия да къошумчулукъ этеди. Ол жазгъан хапарлада адам улуну къадары тюрлю-тюрлю болумлада суратланады. Энчи да жазыучу эсин сабийлеге бурады, аланы жашауларын кёргюзтеди. «Ёге ана» эм «Сейирлик учуу» деген чыгъармаланы баш жигитлерини сабий къадарлары бирча тюйюлдюле. Омар («Сейирлик учуу») жарыкъ, «бийик» умутлу жашчыкъды. Аны «акъылы… кёкдеди. Аны космос кемеси Марсха учарыкъды. Хусейни кемеси уа – Венерагъа учарыкъды» [Улбашланы А. 1967: 30]. Ол муратлагъа уа, Омарны акъылына кёре, «жулдузланы атласы жетдирликди» («…ол эки планет бир бирлеринден къаллай бир узакълыкъда болгъанларын учуб бара, къайсы жулдузлагъа къаты бла озаргъа тюшеригин, бир тюрлю чырмау болса уа, къайда къонаргъа боллугъун Омар алыкъа билмейди. Аны ючюн анга жулдузланы атласы бек керекди» [Улбашланы А. 1967: 30]). Сабийлик насыпны «жылы къучагъында» жашагъан Омар бийик сезимлиди, билимге итинеди, космосну аулакъларына тартынады, алагъа жол излейди. Ол къууанч болумну сылтауу – жашауну жарыкълыгъы, онглугъудула. Жазыучуну оюмлаууна кёре, ата-аналаны балаларына сюймекликлери, жюрек жылыулары, эслиликлери сабийлерини насыплы къадарларына себеплик этедиле. Омарны анасы Аминатны сабий дуниягъа кёз къарамы тюрленеди, ол жашчыгъыны «жулдузлу» муратларына, «сейирлик учуу» оюнуна сансыз болгъанына сокъуранады («Пионер отоуда болгъанла бла бирге Аминат да сабийлени оюнларына бек сейир эте эди. Школчу сабийле уа учуугъа къалай уллу эс бургъанларын кёре эди. Ала да Омар бла бирге космос кенгликде учадыла. Узакъ Марсны кёредиле. Сабийле ашыгъыб джабышдыргъанлары айырылыб баргъанын эслеб, сабийле къайгъыгъа къалдыла. Омарны анасы Аминат да, джашыны тилеген затларын кезиуюнде бермегени эсине тюшюб, ачыу этди. "Мени джашчыгъым къалай сейирлик затдан толуду. Мен а анга нечик аз эс бурама ", – дей, ичинден ойлай, отоудан тышына чыкъды» [Улбашланы А. 1967: 30]). Жазыучуну тамата къауум жигитлерини ич дунияларыны, къарамларыны тюрлениулерин кёргюзтюрге къолундан келеди.
Улбаш улуну къара сёз бла жазылгъан чыгъармаларында насыплы сабийлик бла насыпсыз сабийлик деген чюйре ангыламла терен оюмланадыла, сюзюледиле. «Ёге ана» деген хапарда Келимат кёчгюнчюлюкде гитчелигинден анасындан ёксюз къалып, насыпсыз сабийликни ачыуун сынайды. Атасы Герийни сансызлыгъыны, ёге анасы Нафийни огъурсузлугъуну, адамсызлыгъыны хаталарындан къызчыкъ ёксюзлюкню тузагъына тюшеди. Чыгъармада айтылгъан жарсыулу хапар жашау кертиликге жетишдирилип суратланады.
Жазыучуну суратлау сёзге хунери жигитни сыфатын, къылыгъын да бирден суратлауда кёрюнеди. «Ёге анада» Герийни сыфатын ачыкълауда автор аллай мадар бла уста хайырланады: «…Жаш заманындан окъуна бек буруш акъыллы болгъанды. Ол тенгле арасында кесин жюрюте да билмегенди… Ол угъай эсе, тойгъа барса, кенгден къарагъан болмаса, бирсилеча къарс уруп, аны биреу да кёрген болмаз. Тутушханда уа жашланы кёбюсюн жыгъыучу эди. Иш юсюнде да кишиден артха къалмагъанды… Герий, бёрюча ашаб, айыуча ишлейди деб тургъандыла… Къызгъанчлыкъ бла уручулукъ анда болгъан шарайыбла эдиле…
Герий, гяммеш кибик, базыкъ адамды…» [Малкъарлы А. 1963: 18–19]. Жазыучуну чыгъармаларын бийик суратлау даражагъа жетишдирген сылтауланы санында тилни шатыклыгъыды, байлыгъыды, ангылашыныулугъуду. Жашау кертиликни, миллет энчиликни кючлендирген мадарладан бири жазыучуну халкъ ауузунда жюрюген нарт сёзле, акъыллы айтыула бла эркин хайырланыууду («Халкъны кёзю кече сууда тюкню кёреди», «Ат аунагъан жерде тюк тюшер», «Бал тутхан бармагъын жалар» [Малкъарлы А. 1963: 19, 21]).
Башында айтылгъан хапарла бирден басмаланмай, башха заманлада, тюрлю-тюрлю журналлада чыкъгъандыла. Ахмадияны кеси саулугъунда «Ёге ана» (1963) деген хапары «А. Малкъарлы» деген жашырын ат бла басмаланнганды. «Сейирлик учуу» (1967) эм «Кеч келген къагъыт» [Малкъарлы 1983] деген чыгъармалары уа жазыучу дуниядан кетгенден сора чыкъгъандыла. Бусагъатдагъы окъуучуланы асламысы аланы юсюнден зат билмейди. Ол жарсыулу болумну тюзетир муратда Улбаш улуну чыгъармачылыкъ хазнасын бирден тийиш-дирип, энчи китапха жыйып басмаларгъа тийишлиди: миллет маданиятыбызда сыйлы жерни алгъан жазыучуну аты халкъны эсинде сакъланырча, келир тё-люлеге аны бай суратлау дуниясы толусунлай баям болурча.
About the authors
Alena М. Sarbasheva
The Institute for the Humanities Research – Affiliated Kabardian-Balkarian Sci-entific Center of the Russian Academy of Sciences
Author for correspondence.
Email: alenasarb@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-7457-9823
References
- Биттирланы Т. 2005 – Биттирланы Т. Кюйсюз жылланы шагъаты (Свидетель трагиче-ской эпохи) // Биттирланы Т. Жашауну дерслери (Уроки жизни). – Нальчик: Эльбрус, 2005. – Б. 37-42.
- Малкъар литератураны… 1978 – Малкъар литератураны историясыны очерклери. – Нальчик: Эльбрус, 1978. – 452 б.
- Малкъарлы А. 1963 – Малкъарлы А. Ёге ана (Мачеха) // Шуёхлукъ (Дружба). – 1963. № 21. – Б. 17-24.
- Малкъарлы 1983 – Малкъарлы. Кеч келген къагъыт (Запоздалое письмо) // Минги-тау (Эльбрус). – 1983. – № 2. – Б. 35-39.
- Очерки истории… 1981 – Очерки истории балкарской литературы. – Нальчик: Эль-брус, 1981. – 400 с.
- Очерки истории… 2010 – Очерки истории балкарской литературы. – Нальчик: Респуб-ликанский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г., 2010. – 808 с.
- Сарбашева 2003 – Сарбашева А. Ульбашев Ахмадия // Писатели Кабардино-Балкарии (ХIХ – конец 80-х гг. ХХ в.) Биобиблиографический словарь. – Нальчик: Эль-Фа, 2003. – С. 359-361.
- Сарбашева 2009 – Сарбашева А. Балкарская проза в 1970–1990-е годы // Очерки исто-рии балкарской литературы. – Нальчик: Респуликанский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г. – С. 418-446.
- Сарбашева 2016 – Сарбашева А.М. Деактуализация духовного наследия на этапе ста-новления балкарской литературы в начале ХХ века // Филологические науки. Вопросы тео-рии и практики. – Тамбов: Издательство Грамота, 2016. – № 5–1 (59). – С. 21-23.
- Табакъсойланы М. 1995 – Табакъсойланы М. Халкъ адамы (Народный человек) // Улбашланы А. Черек (Река). – Нальчик: Эльбрус, 1995. – С. 5-16.
- Улбашланы А. 1967 – Ульбашев А. Сейирлик учуу (Интересный полет) // Шуёхлукъ (Дружба). – 1967. – № 1. – Б. 30-37.
- Ульбашланы А. 1995 – Улбашланы А. Черек (Река). – Нальчик: Эльбрус, 1995. – 144 б.
Supplementary files
