The second stage of Neolithisation and para-Neolithic in the southern Baltic

Cover Page

Cite item

Full Text

Abstract

The origins of the Neolithic, understood as a phenomenon with food economy dependent on agriculture, in east-central Europe are associated with the appearance of communities reflected by the Linear Band Pottery culture (LBK) in ca. 5500 BC. These communities settled only small enclaves, distinguished by ecological conditions favourable to farming. Situation of this kind persisted in the 5th millennium BC, when territories under discussion were inhabited by post-Linear groups. Consequently, at that time, hunter-gatherers still occupied ca. 70% of these territories. Such situation changed from 4200/4100 BC onwards, due to the formation and spectacular territorial «expansion» of the Funnel Beaker culture (TRB). This expansion covered both the areas previously inhabited by hunter-gatherers and farmers. Around 3500 BC Neolithic formation encompassed virtually the whole of this part of Central Europe. Parallel to the first and second Neolithisations, independent processes of «ceramisation» of the Late Mesolithic communities proceeded. While in the 5th millennium BC they were fairly selective, in the 4th millennium BC they were quite intensive. A new cultural model formed here which might be called «para-Neolithic». Archaeological data indicate contacts between TRB and para-Neolithic communities. The latter phenomena (mainly the Neman culture) show also a significant territorial development.

About the authors

Marek Nowak

Jagiellonian University

Author for correspondence.
Email: mniauj@interia.pl

doctor of humanistic sciences (liberal arts), associate professor of Institute of Archaeology

Poland, Krakow

References

  1. Bramanti B., Thomas M.G., Haak W., Unterlaender M., Jores P., Tambets K., Antanaitis-Jacobs I., Haidle M.N., Jankauskas R., Kind C.-J., Lueth F., Terberger T., Hiller J., Matsumura S., Forster P., Burger J. Genetic discontinuity between local hunter-gatherers and Central Europe’s first farmers // Science. 2009. Vol. 326, № 5949. P. 137-140.
  2. Brandt G., Haak W., Adler Ch.J., Roth Ch., Szécsényi-Nagy A., Karimnia S., Möller-Rieker S., Meller H., Ganslmeier R., Friederich S., Dresely V., Nicklisch N., Pickrell J.K., Sirocko F., Reich D., Cooper A., Alt K.W. The Genographic Consortium. Ancient DNA reveals key stages in the formation of Central European mitochondrial genetic diversity // Science. 2013. Vol. 342, № 6155. P. 257-261.
  3. Brandt G., Szécsényi-Nagy A., Roth Ch., Alt K.W., Haak W. Human paleogenetics of Europe - The known knowns and the known unknowns // Journal of Human Evolution. 2015. Vol. 79. P. 73-92.
  4. Haak W., Balanovsky O., Sanchez J.J., Koshel S., Zaporozhchenko V., et al. Ancient DNA from European Early Neolithic Farmers Reveals Their Near Eastern Affinities // PLoS One, Biology. 2010. Vol. 8, № 11: e1000536. doi: 10.1371/journal.pbio.1000536.
  5. Rybicka M., Rzepecki S. Przyczynek do badań nad kulturą późnej ceramiki wstęgowej w Polsce północno-wschodniej // Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne. 2001. Vol. 7. P. 7-13.
  6. Rybicka M., Wysocki J. Materiały kultury późnej ceramiki wstęgowej z Równiny Dolnej, st. III, gm. Korsze, woj. warmińsko-mazurskie (wyniki badań w 2001 roku) // Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna. 2004. Vol. 42 (2002-2003). P. 79-107.
  7. Bigos M. Północna granica zasięgu osadnictwa kultury późnej ceramiki wstęgowej // Folia Praehistorica Posnaniensia. 2014. Vol. 19. P. 7-40.
  8. Grygiel R. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek, tom II: Środkowy neolit. Grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej. Łódź: Fundacja im. K. Jażdżewskiego, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, 2008. 2062 p.
  9. Kotula A., Czekaj-Zastawny A., Kabaciński J., Terberger T. Find distribution, taphonomy and chronology of the Dąbki site // The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisation of the North European Lowlands (С. 5000-3000 calBC) / eds. J. Kabaciński, S. Hartz, D.C.M. Raemaekers, T. Terberger. Rahden / Westf.: Marie Leidorf, 2015. P. 113-136.
  10. Galiński T. Protoneolit. Obozowiska łowieckie ze schyłku okresu atlantyckiego w Tanowie na Pomorzu Zachodnim. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 2016. 256 p.
  11. Schild R. Datowanie radiowęglowe otwartych stanowisk piaskowych późnego paleolitu i mezolitu. Czy mezolit w Europie trwał do drugiej wojny światowej // Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Matematyka-Fizyka. 1990. Vol. 61. P. 153-163.
  12. Schild R. The perils of dating open-air sandy sites of the North European Plain // Harvesting the Sea, Farming the Forest: The Emergence of Neolithic Societies in the Baltic Region / eds. M. Zvelebil, L. Domańska, R. Dennell. Sheffield: Sheffield Academic Press, 1998. P. 71-76.
  13. Nowak M. Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Kraków: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009. 717 p.
  14. Kabaciński J. Chwalim stanowisko 1 // Region Wojnowo. Arkadia łowców i zbieraczy / ed. M. Kobusiewicz. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 2016. P. 395-438.
  15. Kobusiewicz M., Kabaciński J. Chwalim. Subboreal Hunter-Gatherers of the Polish Plain. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 1993. 130 p.
  16. Kozłowski J.K., Kozłowski S.K. Epoka kamienia na ziemiach polskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977. 401 p.
  17. Kotula A. Contact and adaptation - The early local pottery at Dąbki and its relations to neigbouring hunter-gatherer ceramics // The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisation of the North European Lowlands (С. 5000-3000 calBC) / eds. J. Kabaciński, S. Hartz, D.C.M. Raemaekers, T. Terberger. Rahden/Westf.: Marie Leidorf, 2015. P. 175-202.
  18. Kozicka M. Absolute chronology of the Zedmar culture: re-thinking radiocarbon dates // Geochronometria. 2017. in press.
  19. Józwiak B. Społeczności subneolitu wschodnioeuropejskiego na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wisły. Poznań: Uniwersytet Adama Mickiewicza, 2003. 283 p.
  20. Czekaj-Zastawny A. Imported Danubian pottery in the Late Mesolithic context in Dąbki, The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisation of the North European Lowlands (С. 5000-3000 calBC) / eds. J. Kabaciński, S. Hartz, D.C.M. Raemaekers, T. Terberger. Rahden/Westf.: Marie Leidorf, 2015. P. 219-232.
  21. Gumiński W. Importy i naśladownictwa ceramiki kultury brzesko-kujawskiej i kultury pucharów lejkowatych na paraneolitycznym stanowisku kultury Zedmar - Szczepanki na Mazurach // Na rubieży kultury. Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu / eds. U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz. Białystok: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, 2011. P. 149-160.
  22. Nowak M. Ubiquitous settlers, consequent farmers, and monument builders // The Past Societies. The Polish Lands From the First Evidence of Human Presence to the Early Middle Ages. Vol. 2: 5500-2000 BC / ed. P. Włodarczak. Warszawa: Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences, 2017. P. 125-170.
  23. Wierzbicki J. Wielka kolonizacja. Społeczności kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu środkowej Warty. Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Poznaniu, 2013. 373 p.
  24. Kruk J., Alexandrowicz S.W., Milisauskas S., Śnieszko Z. Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archeologiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii, 1996. 139 p.
  25. Kukawka S. Początki kultury pucharów lejkowatych na Niżu Polskim // Folia Praehistorica Posnaniensia. 2015. Vol. 20. P. 277-300.
  26. Kotula A., Piezhonka H., Terberger T. New pottery dates on the Mesolithic-Neolithic transition in the northcentral European lowlands // The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisation of the North European Lowlands (С. 5000-3000 calBC) / eds. J. Kabaciński, S. Hartz, D.C.M. Raemaekers, T. Terberger. Rahden/ Westf.: Marie Leidorf, 2015. P. 489-509.
  27. Kukawka S. Subneolit północno-wschodnioeuropejski na Niżu Polskim. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika 2010. 268 p.
  28. Czekaj-Zastawny A., Kabaciński J. The early Funnel Beaker culture at Dąbki // The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisation of the North European Lowlands (С. 5000-3000 calBC) / eds. J. Kabaciński, S. Hartz, D.C.M. Raemaekers, T. Terberger. Rahden/ Westf.: Marie Leidorf, 2015. P. 203-217.
  29. Domańska L. Geneza krzemieniarstwa kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Łódź: Uniwersytet Łódzki, 1995.
  30. Kośko A. Udział południowo-wschodnio-europejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych. Poznań: Uniwersytet Adama Mickiewicza, 1981. 222 p.
  31. Rzepecki S. The Roots of Megalithism in the TRB Culture. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego & Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, 2011. 251 p.
  32. Zvelebil M. The agricultural transition and the origins of Neolithic society in Europe // Documenta Praehistorica. 2001. Vol. 28. P. 1-27.
  33. Kempisty E. Neolityczne kultury strefy leśnej w północnej Polsce // Problemy epoki kamienia na Pomorzu / ed. T. Malinowski. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 1983. P. 175-199.
  34. Kempisty E. Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej z terenu Mazowsza i Podlasia // Wiadomości Archeologiczne. 1972. Vol. 37. P. 411-483.
  35. Kempisty E. Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej na Mazowszu i Podlasiu // Wiadomości Archeologiczne. 1973. Vol. 38. P. 3-76.
  36. Kośko A. Osady kultury pucharów lejkowatych w Inowrocławiu-Mątwach woj. Bydgoszcz, stanowisko 1. Inowrocław: Uniwersytet Adama Mickiewicza, 1988. 163 p.
  37. Kukawka S. Udział komponentu północno-wschodniego w wytwórczości ceramicznej kultury pucharów lejkowatych na Ziemi Chełmińskiej (na marginesie pracy A. Kośko Osady kultury pucharów lejkowatych w Inowrocławiu-Mątwach, woj. Bydgoszcz, st. 1. Inowrocław 1988) // Archeologia Polski. 1990. Vol. 35. P. 139-160.
  38. Prinke D. Społeczności neolitu na peryferiach kujawskiego mezoregionu kulturowego // Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko w 60. rocznicę urodzin. eds. J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2008. P. 423-450.
  39. Piezonka H. Jäger, Fischer, Töpfer. Wildbeutergruppen mit früher Keramik in Nordosteuropa im 6. und 5. Jahrtausend v. Chr. Bonn: Deutsches Archäologisches Institut & Rudolf Habelt, 2015. 437 p.
  40. Nowak M. Middle and Late Holocene hunter-gatherers in East Central Europe: changing paradigms of the «non-Neolithic» way of life // Documenta Praehistorica. 2007. Vol. 34. P. 89-103.

Supplementary files

Supplementary Files
Action
1. JATS XML
2. Figure 1 – Southern Baltic area during the Neolithic with phenomena analysed in the article. 1, 2 – enclaves settled by communities of the Linear Band Pottery culture (LBK) and post-Linear units, from the mid-6th to early 4th millennia BC (actual signature marks reflect the situation in the late period of the post-Linear units; 1 – «Lengyel» complex sensu largo (Jordanów culture), 2 – «Polgár» complex); 3 – the area of formation of the Funnel Beaker culture (TRB), ca. 4200–4000 BC; 3, 4 – range of the TRB c. 4000–3900 BC; 3, 4, 5 – range of the TRB, c. 3800/3700 BC; 3, 4, 5, 6 – range of the TRB after 3700/3600 BC; 7 – sites with the Ertebølle and Ertebølle-like pottery (T – Tanowo 3, D – Dąbki 9, KD – Koszalin-Dzierżęcino, Ch – Chobienice); 8 – selected sites with the early TRB pottery (T – Tanowo 3, D – Dąbki 9, Ł – Łącko 6, SK – Strzelce Krzyżanna 56, RK – Redecz Krukowy, S – Sarnowo 1); 9 – range of the Neman culture in the late 5th millennium BC; 10 – range of the Zedmar culture; 9, 11 – range of the Neman culture in the 4th and 3rd millennia BC

Download (142KB)
3. Figure 2 – Archaeological cultures and main socio-economic formations in Polish territories between 6000 and 2000 BC (based on: [40, fig. 7] and [13, fig. 114] with significant modifications). 1 – agro-pastoral and pastoral Neolithic; 2 – agro-pastoral Neolithic with some contribution of hunting and gathering; 3 – pottery-using hunter-gatherers (para-Neolithic); 4 – hunter-gatherers (Mesolithic); LBK – Linear Band Pottery culture; SBK – Stroke Band Pottery culture; LPC – Lengyel-Polgár complex; TRB – Funnel Beaker culture; GAC – Globular Amphorae culture; CWC – Corded Ware culture; U – Uneticé culture; BB – Bell Beakers; BC – Baden culture; ZC – Złota culture; MC – Mierzanowice culture; IC – Iwno culture; DG – Dobre group; RPC – Rzucewo/Pamariu culture; L – pottery of the Linin type

Download (61KB)
4. Figure 3 – Selected pottery of the early Funnel Beaker culture (TRB), proto-Neolithic and para-Neolithic; 1, 2 – Pottery of the Ertebølle culture (1) and the early TRB (2) from the site in Tanowo 3 [10, plates LXIII, LXIV]; 3 – pottery referred to as a transitional between the Mesolithic pottery (Ertebølle?) and the TRB pottery (lamp characteristic of the Ertebølle culture with an early TRB ornament) from the site in Dąbki 9 [28]; 4 – pottery of the Neman culture from the site in Sośnia (NE Poland) [33]; 5 – pottery with the band-and-comb ornamentation form the site in Tarkowo 23 [38]; 6 – TRB pottery with Neman influences from the site in Brukniewo (eastern Pomerania) [19, plate 29]; 7 – TRB pottery with para-Neolithic elements from the site in Klamry 8 (Chełmno Land) [27, plate 8]

Download (119KB)

Copyright (c) 2017 Nowak M.

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

Согласие на обработку персональных данных с помощью сервиса «Яндекс.Метрика»

1. Я (далее – «Пользователь» или «Субъект персональных данных»), осуществляя использование сайта https://journals.rcsi.science/ (далее – «Сайт»), подтверждая свою полную дееспособность даю согласие на обработку персональных данных с использованием средств автоматизации Оператору - федеральному государственному бюджетному учреждению «Российский центр научной информации» (РЦНИ), далее – «Оператор», расположенному по адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А, со следующими условиями.

2. Категории обрабатываемых данных: файлы «cookies» (куки-файлы). Файлы «cookie» – это небольшой текстовый файл, который веб-сервер может хранить в браузере Пользователя. Данные файлы веб-сервер загружает на устройство Пользователя при посещении им Сайта. При каждом следующем посещении Пользователем Сайта «cookie» файлы отправляются на Сайт Оператора. Данные файлы позволяют Сайту распознавать устройство Пользователя. Содержимое такого файла может как относиться, так и не относиться к персональным данным, в зависимости от того, содержит ли такой файл персональные данные или содержит обезличенные технические данные.

3. Цель обработки персональных данных: анализ пользовательской активности с помощью сервиса «Яндекс.Метрика».

4. Категории субъектов персональных данных: все Пользователи Сайта, которые дали согласие на обработку файлов «cookie».

5. Способы обработки: сбор, запись, систематизация, накопление, хранение, уточнение (обновление, изменение), извлечение, использование, передача (доступ, предоставление), блокирование, удаление, уничтожение персональных данных.

6. Срок обработки и хранения: до получения от Субъекта персональных данных требования о прекращении обработки/отзыва согласия.

7. Способ отзыва: заявление об отзыве в письменном виде путём его направления на адрес электронной почты Оператора: info@rcsi.science или путем письменного обращения по юридическому адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А

8. Субъект персональных данных вправе запретить своему оборудованию прием этих данных или ограничить прием этих данных. При отказе от получения таких данных или при ограничении приема данных некоторые функции Сайта могут работать некорректно. Субъект персональных данных обязуется сам настроить свое оборудование таким способом, чтобы оно обеспечивало адекватный его желаниям режим работы и уровень защиты данных файлов «cookie», Оператор не предоставляет технологических и правовых консультаций на темы подобного характера.

9. Порядок уничтожения персональных данных при достижении цели их обработки или при наступлении иных законных оснований определяется Оператором в соответствии с законодательством Российской Федерации.

10. Я согласен/согласна квалифицировать в качестве своей простой электронной подписи под настоящим Согласием и под Политикой обработки персональных данных выполнение мною следующего действия на сайте: https://journals.rcsi.science/ нажатие мною на интерфейсе с текстом: «Сайт использует сервис «Яндекс.Метрика» (который использует файлы «cookie») на элемент с текстом «Принять и продолжить».