Rabiga Arat – “a dedicated doctor with a subtle soul”

Texto integral

КЫСКАРТЫЛМАЛАР

TTK – Türk Tarih Kurumu Arşivi (Төрек тарих җәмгыяте архивы)

ХХ гасыр татар мөһаҗирләренең күренекле вәкилләре арасында үрнәк татар гаиләсе булып Аратлар санала. Төркиядә мәшһүр галим, профессор булып танылган, тюркология фәнендә тирән эз калдырган Рәшит Рәхмәти Аратның (1900–1964) һөнәри уңышларында хәләл җефете Рабига ханымның да роле зур. Ул иренең чын мәгънәсендә фикердәше, киңәшчесе һәм алыштыргысыз ярдәмчесе була.

Рабига Рәхмәти Арат (кыз фамилиясе Ибраһим) 1901 елда Пермь шәһәрендә татар сәүдәгәрләре гаиләсендә дөньяга килә. Рус гимназиясен тәмамлап, Томск университетының медицина бүлегенә укырга керә, тик совет хакимиятен кабул итмичә, 1919 елда башка татар яшьләре белән Харбинга китә (Çağatay, 1965: 180).

Биредә яшь кыз Рәшит Рәхмәти белән таныша һәм аның кәләше буларак, әти-әнисенең ризалыгы белән, 1922 елда Германиягә укырга китә. 1927 елда Берлин университетының медицина бүлеген тәмамлый һәм Рәхмәти белән гаилә кора. Кызлары Сөем (1931) белән Айсу (1935) туа (Аrslan, 1974: 42).

Рабига ханым Берлинда авыруларны кабул итү бүлмәсен ача, табибә булып эшли. 1933 елда Рәшит Рәхмәти Арат Истанбул университетыннан эшкә чакыру алгач, яшь гаилә Төркиягә күченә. Истанбулда Рабига Арат «хастаханәләрдә, фабрикаларда, уку йортларында табибә булып эшли. [...] шул ук вакытта тормыш иптәше Рәшит бәйгә зур терәк була» (Аrslan, 1974: 42).

2019 елда Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты тарафыннан оештырылган фәнни экспедиция вакытында Әнкарадагы Төрек тарих җәмгыяте архивында Рабига Аратның иренә адресланган сигез хаты ачыкланды. Әлеге хатлар 1933–1935 елларга карыйлар һәм иске татар телендә гарәп шрифтында язылганнар. Текстларда шулай ук гарәп һәм төрек сүзләре дә очрый. Мәкаләдә бирелгән хатны хәзерге татар теленә күчергәндә, мөмкин кадәр авторның язма стилен һәм лексикасын сакларга тырыштык.

Мәкаләдә тәкъдим ителгән хат (TTK_Fi_2_6_6) Рәшит әфәндегә Берлинга языла. 1935–1936 елларда ул фәнни эш буенча Германиядә командировкада була. Барлык гаилә мәшәкатьләрен үз өстенә Рабига ханым ала. Хаттан күренгәнчә, ул Төркиядә яшәгән татар зыялылары белән якын элемтәдә була. Һәрдаим алар белән күрешеп, ярдәмләшеп тора. Татар җәмгыятендә булган барлык яңалыклар белән ирен һәрвакыт хәбәрдәр тота.

Төркия чорында Рабига ханымның табиблек эше җиңел генә бармый. Ул даими бер эшкә урнаша алмый, аңа татар зыялылары ярдәм итәргә тырышсалар да, төрле сәбәпләр аркасында эш табу уңышсызлыклар белән тәмамлана. Рабига Арат эчке кичерешләре, борчулары белән бары тик тормыш иптәше белән генә уртаклаша ала, шул ук вакытта борчыганы өчен аннан гафу дә үтенә.

Ислам дине һәм халыкның милли-мәдәни традицияләре, гореф-гадәтләре мохитендә тәрбияләнгән татар хатын-кызы өчен беренче урында, әлбәттә, гаилә тора. Нәтиҗәдә ул авыруларны кабул итүдән туктый һәм тормыш иптәше Рәшит Рәхмәти Аратка ныклы терәк, кызларына кадерле әни була, үзенең барлыгын гаиләсенә багышлый.

Рабига Арат 1974 елда бакыйлыкка күчә. Аның истәлегенә багышлап, «Kazan» журналында мәкалә басылып чыга. Автор аны «фидакарь һәм нечкә күңелле табибә» дип атый һәм җылы сүзләр белән искә ала: «Балаларга һәм олыларга ярдәмче булган, һәммәбезнең дәртенә, мәсьәләсенә чара тапкан, ярдәмен кызганмаган, игелекле, белемле ханымдыр. Ул эмиграциядә югары белем алып, табибә булган ике хатын-кызның берседер. Табибә Рабига ханым кебек мөһаҗирлектә авыр тормышта җитешкән, белем алган башка ханым докторлар юктыр. Без аны һәрвакыт хөрмәт белән искә алачакбыз» (Аrslan, 1974: 42).

Замандашлары тарафыннан язылган әлеге сүзләр Рабига Аратның шәхесенә карата әйтелгән иң югары бәядер.

Рабига Аратның тормыш иптəше Р.Р. Аратка язган хаты (TTK_Fi_2_6_6)

Мәкаләдә күрсәтелгән әлеге хат татар мөһаҗирләренең көнкүреш тормышын, эшчәнлеген ачыкларга ярдәм итә, авторның хисләре турында мәгълүмат бирә. Рабига Аратның сөйгәненә ихтирамын, тулаем ышанычын, якты киләчәккә өметен чагылдыра. Татар хатын-кызының гаиләдә һәм җәмгыятьтә тоткан урынын күрсәтә, ватаныннан читтә яшәргә мәҗбүр булган ханымнарның тормышындагы һәм һөнәри эшчәнлекләрендәге авырлыкларны ачып сала. Рабига ханымның үз кулы белән язган әлеге хаты зыялы Арат гаиләсенең шәхси тормышының кайбер мизгелләре белән дә танышырга мөмкинлек бирә.

КУШЫМТА

Хат

Доктор                                                                        Истанбул: 20.VIII.1935

Рабига Рәхмәти Арат

Диплом номеры: 753/3170

Чагалоглу, Нуруосманийе урамы, № 30

(Капалы фырын каршысында)

Тел: 21614

Рәшиткәем!

Кичә синең озын хатыңны алдым. Бу көннәрдә инде көтә идем. Исән хәбәреңне белеп бик шатландым. Сөем дә рәсемнәргә бик сөенде. Кичә аны беренче мәртәбә буларак монда яңа өйгә алып килгән идем. Бик яратты. Үзенә монда иптәшләр дә тапты. Шуның өчен без монда гына калыйк дигән була. Өй, җыештыргач, ярыйсы гына булды. Монда үзем генә булганга, эш күп булды. Бик акрын-акрын гына урнаштырдым әйберләрне. Инде эш бетте.

Минем урнашуыма килгәндә, әле мин һаман урнашканым юк. Минем сиңа сирәк язуымның сәбәбе дә шуның өчен. Менә урнашам, менә урнашам, урнашкач Рәшитне шатландырып язармын дип торып, вакыт үтә дә үтә. Нәшәт Өмәр¹ кайтты һәм менә бүгенгә күрешергә килергә кушкан иде. Бардым, деканнан хатны бирдем, укыды. «Сез төрек ватандашымы», ди, мин әйтәм «әйе», «фәкать сез кияүдә» ди. «Ярый, мин декан белән күрешим дә, сезгә җавап бирермен. Шимбә көн шалтыратыгыз», ди. Димәк тагын дүрт көннән. Тагын озын дүрт көнне билгесезлек эчендә үткәрергә кирәк.

Белсәң иде, Рәшиткәем, бу көтүдән, бөкләнүдән ни кадәр туйганымны. Кайвакыт докторлыгымнан бөтенләй ваз кичү дәрәҗәсенә җитәм. Сине мондый күңелсез нәрсә язып борчуыма гафу ит. Язмыйчы булмый. Тик бүген Нәшәт Өмәрдән тагын бик нервыланып кайттым. Димәк, бу юлы да, бәлки минем гаиләле булуымны сәбәп итеп алачаклар.

Юкса вакыт күңелле генә үтә. Гөзтәпәдән Истанбулга килүдә юлда вакыт күңелле үтә. Танышлар күп. Кичә кайтканда декан Аллаһяр бәй белән танышып, сөйләшеп кайттым. Самими (ихлас) сөйләште.

Пароходка кергәндә Ниязины очраттым. Сиңа хат язып салдым диде. Имтиханнарның унбишенче сентябрьдә башлану ихтималлары бар икән. Сиңа имтиханнарда булырга кирәкме? Кайчан кайтырга уйлыйсың? Без дә сине бик сагынабыз, ләкин әлбәттә, үзең әйтмешли, хискә бирелергә ярамый, бу кадәр чыгымлы юлга киткәч, файдалы да булуы кирәк.

Кичә Нури Зыя бәйне күрдем. Алар бүген лагерьдан кайтырга уйлыйлар икән инде. Чөнки бу ай ахырында Һәдия ханым² сәфәрдән кайта ди. Ул кайткан төшкә Әкъдәс бәй³ өйдә булырга тели ди. Аларның лагерьларын барып күрергә бер төрле вакыт булмады. Әкъдәсне бер күргәннән бирле һич күргәнем юк. Бәлки хәзер лагерьдан кайткач керер.

[...] Ничек тә син кайтканчы урнашып куйган булсам яхшы була иде. Ничек булып кала инде.

[...] Шуның белән бүгенгә тәмам итәм. Пароходка китәргә вакыт җитеп бара. Һәр көн өйдә дүрт-биш сәгать булам. Авырулар бик күп түгел әле, алай да бераз бар.

Балалар кулларыңнан үбәрләр.

Сине бик сагынып, сәламәтлек теләп, Рабигаң.

Әминә ханымнарга күп сәлам. Шулай ук башка бөтен таныш-белешләргә дә.

Син кичләрне бик ялгыз калмас өчен бераз танышларга, киноларга баргала. Көне буе эшләгәч, акшамларын (кичләрен) ял итәргә кирәк.

ЧЫГАНАКЛАР

TTK_Fi_2_6_6 (Türk Tarih Kurumu Arşivi (Төрек тарих җәмгыяте архивы)).

¹ Нәшәт Өмәр Ирдәлп (1882–1948) – табиб, Төркия Җөмһүриятенең беренче президенты Ататөрекнең табибы, профессор, Истанбул университеты ректоры (1927–1934).

^[2] Һәдия ханым – Әкъдәс Нигъмәт Куратның тормыш иптәше.

^[3] Әкъдәс Нигъмәт Курат (1903–1971) – татар чыгышлы төрек тарихчысы, профессор.

Sobre autores

Milyausha Gaynanova

Autor responsável pela correspondência
Email: mgaynanova@gmail.com

Cand. Sc. (History), Senior Research Fellow at the Department of the History of Religions and Public Thought

Bibliografia

Arquivos suplementares

Arquivos suplementares

Ação

1. JATS XML

Baixar

2. Rabiga Arat's life partner R.R. Letter to Arat (TTK_Fi_2_6_6)

Baixar (586KB)

Metadados

3. Fig. 2

Baixar (915KB)

Metadados

4. Fig. 3

Baixar (937KB)

Metadados

5. Fig. 4

Baixar (870KB)

Metadados