Poetic ethnocode of Inna Kashezheva in the all-Russian cultural space (To the 80th anniversary of the birth of the poetess)

全文:

Пэублэ:

Къэшэж Иннэ и гъащIэмрэ и творческэ гъуэгуанэмрэ

Къэшэж Иннэ Инал и пхъур (12.02.1944–14.05.2000) ди къэралым и къалащхьэ Москва къыщалъхуащ. И анэ Ксения (Оксанэу щатхи урохьэлIэ) Федоровнэ лъэпкъкIэ урыст, и адэ Къэшэж Инал Щыхьым и къуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и Дзэлыкъуэ районым хыхьэ Къармэхьэблэ къуажэм къыдэкIа адыгэт, и IэщIагъэкIэ дзэ къулыкъу езыхьэкI кхъухьлъатэзехуэу, полковникыу щытащ. Иннэ и адэшхуэ Щыхьымрэ адыгэ узэщIакIуэ, IуэрыIуатэдж, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ Къэшэж ТIалиб Псэбыдэ и къуэмрэ (1866–1931) зэкъуэшт. «ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ» зэрыжаIэу, а лъэпкъылI цIэрыIуэм икIи цIыху гуащIафIэм илъ усакIуэм и лъынтхуэхэм щызежэрт, ар и тхыгъэхэми къызэпхиващ: «…И в моем непроснувшемся теле / Просыпается горская кровь» [Кашежева 2014: 46]. – «Бгырыс псысэурэ лъыр къысфIоуш» [Кашежева 2019: 14], – щетх абы «Къэбэрдей» («Кабарда», 1962–1963) зыфIища усэм.

Къэшэж Иннэ къыщалъхуа махуэр абы и гъащIэ гъуэгуанэмрэ и творчествэмрэ тетхыхьа публицистхэм, критикхэм, литературэджхэм зэтемыхуэу къагъэлъагъуэ: тхыгъэ зэхуэмыдэхэм февралым и 12, 13, 23 махуэхэм уащрохьэлIэ.

Къэшэжым и биографиер, усыгъэр, зэридзэкIахэр нэхъ куууэ зыджа, абыкIэ кандидат диссертацэ пхызыгъэкIа икIи а щIэныгъэ лэжьыгъэр зи лъабжьэ тхылъ щхьэхуэ къыдэзыгъэкIыжа Торогельдиевэ Зухра зэритхымкIэ, усакIуэр февралым и 23-м 1944 гъэм дунейм къытехьащ, абы и щыхьэтуи Иннэ и Iэдакъэ къыщIэкIа мыпхуэдэ усэ сатырхэр къехь: «Где-то ближе к Победе, / к той священной весне / появиться на свете / посчастливилось мне» [Торогельдиева 2011: 12]. – «ТекIуэныгъэр къэблэгъауэ, / а гъатхэ лъапIэм хуэкIуэу / дунейм сыкъытехьэну / си насып кърихьэкIат» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.). Мы псалъэхэм Iуэхур тепщIыхьмэ, февралым и дэтхэнэ махуэри «гъатхэ хуэкIуэщ», ар щIымахуэм и кIэух мазэу щыщыткIэ. ЖытIэну дызыхэтыращи, усакIуэр къыщалъхуа махуэр ищхьэкIэ къэтхьа усэ сатырхэм IупщIу къахэщыркъым, ауэ зэгуэр Къэшэжым хуэза икIи илъэситIым и кIуэцIкIэ зи цIыхугъэ-псэлъэгъуу щыта Климовэ Галини ар къыщалъхуауэ къигъэлъагъуэр февралым и 23-нэ махуэрщ¹.

Къэшэж И. и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ тетхыхьа Дерико Ольгэ къызэрыхигъэщымкIэ, усакIуэр фIы дыдэу зыцIыхуу, абы и ныбжьэгъуу щыта Жирмунская Тамари ар къыщалъхуа махуэу къигъэлъэгъуар февралым и 23-рщ. КъыщынэмыщIауэ, Жирмунскэм къызэрилъытэу щытамкIэ, Иннэ Хэкум и хъумакIуэхэм я махуэм дунейм къызэрытехьар «узырыгушхуэ хъун Iуэхугъуэт»².

Торогельдиевэ З., Климовэ Г., Дерико О. сымэ я еплъыкIэм тохуэ усакIуэ Къагъырмэс Борис ейри: «Февралым и 23-р Къэшэж Иннэ къыщалъхуа махуэщ. Ар щагъэлъапIэ Мэзкуу, – етх абы. – Дэри, абы и ныбжьэгъухэр (къыхэзыгъэщар дэращ. – Хь.Л.), и лъэпкъэгъухэр, ди шыпхъу гуащIафIэм, ди усакIуэ телъыджэм дохъуэхъу…» [Кагермазов 1994: 4].

УсакIуэм теухуауэ дэ дызыхэплъа тхыгъэхэм я нэхъыбэм ар къыщалъхуа махуэу итыр февралым и 12-рщ, зэзэмызэ февралым и 13-ри къыщыхэхуэ щыIэу. Мы Iуэхум и пэжыпIэр нобэкIэ зэхэгъэкIа хъуакъым, ауэ, нэхъыщхьэращи, Къэшэжыр къыщалъхуа мазэмрэ илъэсымрэ IупщIщ – 1944 гъэм и февралырщ, езыми зэритхыгъащи, Хэку зауэшхуэр и кIэухым нэблэгъарэ ТекIуэныгъэ иныр гъунэгъу къэхъуауэщ.

1961 гъэм итха «ЩIыунэ пэшыр…» («Комната подвальная…») усэм Къэшэжым IупщIу къыщыхигъэщащ зауэм и кIэух лъэхъэнэм зэрыхалъхуар: «…Бабкой повивальною / Мне была война. / <…> / Великой Победы крестница, / Я рождена для побед!» [Кашежева 2014: 30]. – «Дунейм сыкъыщытехьэм / Зауэр фызгъалъхуэ схуэхъуат. / <…> / ТекIуэныгъэ иным срикъаныпхъуу / Сэ текIуэныгъэхэм сыхуалъхуащ!» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

1980 гъэм итха «Щхьэ сэ сымыщIэрэ…» («Почему я не знаю…») усэми усакIуэр къыщалъхуа зэманыр, абы щыгъуэ и адэр зауэм зэрыIутар, уеблэмэ ар (адэр) зэрыта ныбжьыр къыхощ. А псори гъэщIэгъуэну сатыр зыбжанэм къыщыIуэтащ: «…тридцать пятый отцовский, / предпобедный февраль. / Ты – мое появленье, / предваренье весны…» [Кашежева 2014: 126]. – «…[си] адэм и щэщIрэ етхуанэ, / текIуэныгъэм ипэ къихуэ февраль. / Уэ – сэ си къэхъугъэр / угъатхэпежьэт» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIахэр къызэщIэткъуэжмэ, усакIуэр дунейм къыщытехьауэ дэ хуэдгъэфащэр абы теухуа тхыгъэхэм нэхъыбэрэ дызыщрихьэлIэ махуэрщ – 1944 гъэм и февралым и 12-рщ. Хэкум и хъумакIуэхэм – февралым и 23-м – дунейм къытехьар пэжмэ, дэ дызэреплъымкIэ, ар и усэхэм щIагъыбзэкIэ нэхъ мыхъуми къыщиIуэтэнут, къыщалъхуа гъэр – «предпобедный» жиIэу – къызэрыхигъэщам хуэдэу.

Къэшэж Иннэ и усыгъэмрэ и гъащIэ гъуэгуанэмрэ гуэхыпIэ имыIэу зэпхащ. Курыт еджапIэр къиуха нэужь, ар илъэситI нэблагъэкIэ экспедицэхэм хэту Красноярск куейм щылэжьащ. 1963–1972 гъэхэм А.М. Горькэм и цIэр зезыхьэу Москва дэт Литературэ институтым щеджащ. А лъэхъэнэм къриубыдэу, 1967 гъэм, СССР-м и ТхакIуэхэм я союзым хагъэхьащ. ЩIэныгъэ нэхъыщхьэ зэригъэгъуэта нэужь, «Юность» журналым и редакцэм щылэжьэн щIидзащ, къыкIэлъыкIуэ илъэсхэм Москва дэт тхылъ тедзапIэ зэхуэмыдэхэм щылэжьащ. А псом къадэкIуэу, ар художественнэ литературэр цIыхубэм зэлъегъэщIысынымкIэ СССР-м и ТхакIуэхэм я союзым щызэхэта Союзпсо бюром хыхьэу щытащ икIи абы и творческэ гупым щIыгъуу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхикIухьащ, усыгъэ пшыхьхэм хэтащ, щIалэгъуалэхэм я пащхьэ усэ къыщеджащ.

УсакIуэр «Дружба народов» журнал цIэрыIуэм, апхуэдэуи Москварэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ къыщыдэкI нэгъуэщI литературэ-художественнэ журналхэм я редколлегиехэм хэтащ. 1973 гъэм «Белый тур» («Къурш ажэ хужь»), «Кавказ надо мною» («Кавказыр къысщхьэщыту») тхылъхэм папщIэ Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м литературэмрэ гъуазджэмкIэ и Къэрал саугъэтыр къыхуагъэфэщащ. 1983 гъэм «Работница» журналым и саугъэтыр къратащ.

Къэшэж Иннэ сабий ныбжым иту тхэн щIидзащ. Нэхъ пасэ дыдэу абы итхахэм ящыщу нобэр къыздэсым дызыщыгъуазэу щытар 1960 гъэм и март мазэм, езы усакIуэр илъэс 16 хъууэ, «Юность» журналым къытригъэдза усэ гупырщ. Ауэ 2023 гъэм усакIуэ, къэхутакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, журналист Котляров Виктор Къэшэжым 1958 гъэм и август мазэм итха уситI дунейм къытригъэхьащ – Iэрытххэм я сурэтымрэ ахэр къызэрыIэрыхьа хъуам и хъыбарымрэ «Вконтакте» электроннэ напэкIуэцIым кърилъхьащ. Абдежым зэрыщитхымкIэ, Иннэ и Iэрытххэр Налшык къыщалъхуа, ауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым пэIэщIэу псэу (щыпсэу щIыпIэр къыхигъэщыркъым) бзылъхугъэ гуэрым ихъумащ. Ахэр щитхам усакIуэм и ныбжьыр илъэс 14-м иту арат³. А Iуэхум теухуауэ Виктор дыщепсэлъылIэм, къыджиIащ, Къэшэж Иннэ и цIэр е и IэщIэдзыр Iэрытххэм щIэмытми, ахэр абы зэритхам шэч къыщIытепхьэн зэрыщымыIэр. Пэжуи, Иннэ и цIэр щIэту къэна Iэрытххэмрэ Котляровым къигъуэтыжахэмрэ зэбгъапщэмэ, ахэр зы хъэтIкIэ зэрытхар нэрылъагъущ. Абы нэмыщIуи, Къэшэжым и гупсысэ къэIуэтэкIэр – «индивидуальный стиль»-кIэ дызэджэ щхьэзакъуэ хъэтIыр – Виктор сэтей къищIыжа Iэрытххэми къыщыбоцIыхуж.

ИщхьэкIэ къызэрыхэдгъэщащи, Къэшэж Иннэ и усэхэр япэу дунейм къыщытехьар 1960 гъэрщ. Ахэр зэрыт «Юность» журналым и къыдэкIыгъуэм наIуэ къищIат бэкIэ узыщыгугъын, дяпэкIэ зи зэчийр къуэпсыбэу къызэрыкIын усакIуэ «дунейм къызэрытехьар». И творческэ зэфIэкIым зиужьынымкIэ, и художественнэ Iэзагъэм хигъэхъуэнымкIэ а лъэхъэнэм Иннэ куэду сэбэп къыхуэхъуат Пушкин Александр, Лермонтов Михаил, Блок Александр, Кулиев Къайсын, КIыщокъуэ Алим сымэ я тхыгъэхэм дихьэхыу, ахэр жэщ-махуэ имыIэу щIиджыкIыу зэрыщытар. Абыхэм я фIыгъэкIэ Къэшэжым и усыгъэ дунейм зиузэщIащ, усакIуэм художественнэ псалъэм и къарур зыхищIащ, зыми хэмыгъуэщэну езым и тхэкIэ – щхьэзакъуэ хъэтI – зэригъэпэщын лъэкIащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм абы и IэдакъэщIэкIхэр къалащхьэм къыщыдэкI «Москва», «Молодая гвардия», «Смена», «Дружба народов» журналхэм, «Правда», «Известия», «Ҝомсомольская правда» газетхэм къытехуащ икIи пIалъэ кIэщIым къриубыдэу абы и цIэр къэралым и усакIуэ нэхъыфIхэм (Евтушенко Евгений, Рождественский Роберт, Окуджавэ Булат, Ахмадулинэ Беллэ, Вознесенский Андрей, Казаковэ Риммэ, Жирмунская Тамарэ, н.) ейм ябгъурыуващ. Къэшэжыр фIыуэ зыцIыхуу, и ныбжьэгъуу щыта усакIуэ Бицу Анатолэ пэжу гу зэрылъитащи, «мис абыхэм зыкIи къапикIуэтыртэкъым Иннэ, “яхэкIуадэртэкъым”, уеблэмэ зыгуэркIэ къахэлыдыкIыу пIэрэ жыпIэрт. А “зыгуэрри” <…> и кавказ тхэкIэ, псэлъэкIэ щIэгъэщхъуарт, и зыIыгъыкIэ зэпIэзэрытырт» [Бицуев 2014: 83].

1962 гъэм зи ныбжьыр илъэс 18-м ит Къэшэж Иннэ «Вольный Аул» зыфIища япэ усэ тхылъыр Налшык дэт «Къэбэрдей-Балъкъэр тхылъ тедзапIэм» къыщыдэкIащ. Ар Кулиев Къайсын и IэдакъэщIэкI «Псынэпсым и къабзагъэ» («Родниковая свежесть») пэублэ псалъэмкIэ къызэIуихырт. Балъкъэр усакIуэшхуэм абдежым зэрыщитхымкIэ, Иннэ и «усэхэм я къабзагъэр, щIэщыгъуагъыр зэщхьыр гъэмахуэ махуэ хуабэм, жьауапIэм ущIэсу, моуэ иджыпсту зэгуауда хъарбызыр IэкIэ къэпщтэнырщ е пщэдджыжь пшэплъым и плъыфэ хъуа зэ* цIыкIухэр бгылъэ щIыпIэхэм щыплъагъунырщ» [Кулиев 1962: 7], абы и япэ усэ тхылъыр «пасэу гъэгъа мэжджытжыгым е пхъэгулъей хужьым и къудамэщIэ цIыкIум хуэдэщ» [Кулиев 1962: 8].

Акъуж къабзэу литературэм къыхыхьа усыгъэм лъэпкъри къэралри гуапэу IущIат. Абы теухуауэ 1962 гъэм «Литература и жизнь» газетым и къыдэкIыгъуэхэм языхэзым КIыщокъуэ Алим и «ЗэвгъэцIыху: Къэшэж Иннэ» («Знакомьтесь: Инна Кашежева») тхыгъэ кIэщIыр къытехуауэ щытащ. И лъэпкъэгъу пщащэм и япэ лъэбакъуэм, и зэфIэкIхэм щыгуфIыкIа КIыщокъуэм абы щитхырт: «Къэшэж Иннэ – адыгэщ, ауэ зэрытхэр урысыбзэщ, абы и усыгъэм урысыбзэ IэзэкIэ къыщеIуатэ къызыхэкIа лъэпкъым и дуней лъагъукIэр; илъэс пщыкIуий фIэкIа мыхъуа усакIуэ ныбжьыщIэм и дежкIэ ар гъуэгуанэ гуащIафIэм и къыщIэдзапIэщ. <…> Къэшэж Иннэ лъапэ махуэкIэ ежьащ, абы и усыгъэр – гу къабзэм и усыгъэщ» [Кешоков 1962: 2].

Япэ тхылъыр дунейм къыщытехьа 1962 гъэм къыщегъэжьауэ нобэ къэсыху усакIуэм и тхыгъэхэмрэ абы зэридзэкIахэмрэ зэрыт тхылъу 20-м щIигъу Москварэ Налшыкрэ къыщыдэкIащ. Ахэр зэкIэлъыпIащIэу, уеблэмэ зы илъэсым тIу къыщыдэкI щыIэу, дунейм къытехьащ: «Дыгъэ къуэмыхьэж» («Незаходящее солнце», 1965), «Лирикэ къыхэхахэр» («Избранная лирика», 1967), «Къурш ажэ хужь» («Белый тур», 1970), «Кавказыр къысщхьэщыту» («Кавказ надо мною», 1973), «Сыт щыгъуи» («Всегда», 1975), «Нобэ» («Сегодня», 1977), «Зэман мыцIыху» («Незнакомое время», 1980), «Къеблагъэ» («Кебляга», 1982), «Си нэгур къежьапIэм хуэгъэзауэ» («Лицом к истоку», 1986), «Зэманым ишхэр» («Кони времени», 1987), «Шы тхьэмбылыфэм шэсауэ» («На розовом коне», 1987), «Зэманыр макъкIэ» («Время вслух», 1988), «ЕтIуанэ щхьэм къыбгъэдэкIыу» («От второго лица», 1990), «Бзылъхугъэ гуакIуэм къыбгъэдэкIыу усэхэр» («Стихи от прекрасной дамы», 1991), «Пасэрей IэщIагъэ» («Старинное дело», 1994), «Щхьэщэ» («Выход на поклон», 1994).

УсакIуэр дунейм ехыжа нэужь, абы и IэдакъэщIэкIхэмрэ езым теухуа тхыгъэхэмрэ зэрыт тхылъ зыбжанэ къыдэкIащ. Апхуэдэхэщ: «Тхыгъэ къыхэхахэр» («Избранное», 2001; зэхэзылъхьар Куэшбей Жамболэтщ), «Кавказыр къысщхьэщыту» («Кавказ надо мною», 2010; зэхэзылъхьар ХьэфIыцIэ Мухьэмэдщ; «Наши знаменитости» – «Ди цIыху цIэрыIуэхэр» серием хэту къыдэкIащ), «Тхыгъэ къыхэхахэр» («Избранное», 2014; зэхэзылъхьар Куэшбей Жамболэтщ), «Гум и усыгъэ» («Поэзия сердца», 2023; тхылъитI хъууэ Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ; редакторыр Торогельдиевэ Зухращ).

Къэшэж Иннэ и усэхэр адыгэбзэкIэ (къэбэрдей-шэрджэсыбзэкIэ) зэдзэкIауи дунейм къытехьащ, езыми адыгэ усакIуэ зыбжанэм (Тхьэгъэзит Зубер, Гъубжокъуэ Лиуан, Нэгумэ Умар, КIэщт Мухьэз, Къагъырмэс Борис, Джэдгъэф Борис, Бицу Анатолэ), апхуэдэуи ермэлы усакIуэ икIи зэдзэкIакIуэхэу Погосян Арташесрэ Каренц Ваагнрэ, куржы усакIуэ икIи бзэщIэныгъэлI Мирнели Мириан сымэ я тхыгъэхэр, языныкъуэхэми я тхылъ щхьэхуэхэр урысыбзэкIэ зэридзэкIащ.

Къэшэжым и усэхэр ди бзэкIэ зэбдзэкIыныр, зы лъэныкъуэкIэ, тыншщ – абыхэм адыгэпсэ яIутщи, лъэпкъ зэхэщIыкI-гупсысэкIэ псыхьащи. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ, а Iуэхум зеппщытыныр дзыхьщIыгъуэджэщ – усакIуэм иIа дуней еплъыкIэр, и щхьэзакъуэ хъэтIыр, и IэдакъэщIэкIхэм къыщигъэщIа образхэр, къыщигъэсэбэпа художественнэ Iэмалхэр зэдзэкIа текстхэм деж хъума щыхъун хуейщи, ахэр усакIуэм и псэр яIуту, и макъыр къахэIукIыу къызэтенэныр Iэмалыншэщи. А Iуэху гугъум тегушхуа закъуэтIакъуэхэм ящыщщ Тхьэгъэзит Зубер, Къагъырмэс Борис, Бицу Анатолэ, Щэуей Мидэ, Къармэ Iэсият, Гугъуэт Заремэ сымэ.

Бицу Анатолэ зэридзэкIахэм ящыщ усибл – «Си адэм и хэкужь…» («О родина отца, о родина моя!»), «Лэкъум сигу къохьэ, адыгэ лэкъум…» («Хочу лакума, пахнущего детством…»), «АдыгэлIым и лIыгъэр…» («В доброте кабардинца…»), «Уэ, гъэмахуэр къэсам, укъысIуощIэ…» («Кабарда»), «СыщIикъузэу быдэу мылу и бгъэ щтам…» («Если мне порою тяжело…»), «Сыхуейуэ си блэкIа гъащIэм…» («Понимаю: банально…»), «ПсыкIэху и Iуфэм нэщхъыфIэу дыIуту…» («На Белой речке в восемнадцать лет…») жыхуиIэхэр – езым (Бицу А.) и тхылъхэм иту дунейм къытехьащ [Бицуев 1997: 148–152; Бицуев 2016: 257–262], нэгъуэщI зыбжани Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ къытрадзащ [Кашежева 1994: 4].

Къэшэжым и усэ зыбжанэ тхыдэдж, зэдзэкIакIуэ Щэуей Миди къэбэрдей-шэрджэсыбзэм къригъэзэгъащ. Ахэр я бжыгъэкIэ куэд мыхъуми, цIыхубэм ягу дыхьащ, усакIуэм и фэеплъ зэхуэсхэм къыщоджэ. Апхуэдэхэщ «Къэпсалъэ адыгэбзэкIэ, си адэ…» («Заговори, отец, по-кабардински…»), «Сыхуейщ лэкъум, си сабиигъуэм и мэ…» («Хочу лакума, пахнущего детством…») усэхэр. Абыхэм 2019 гъэм Къэшэж Иннэ и IэдакъэщIэкIхэр зэдзэкIынымкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щызэхэт Тхылъыр фIыуэ зылъагъухэм я жылагъуэ зэгухьэныгъэм иригъэкIуэкIа зэпеуэм япэ увыпIэр къыщахьащ. Зэпеуэм кърагъэхьа тхыгъэхэм хэплъа къэпщытакIуэ гупым и тхьэмадэ, тхыдэдж, тхакIуэ Бейтыгъуэн Сэфарбий зэрыжиIамкIэ, Мидэ зэридзэкIахэр псом нэхърэ нэхъыфI къудейтэкъым, атIэ я бзэкIэ укъигъэуIэбжьу къулейт, шэрыуэт⁴.

2019 гъэм, Къэшэжыр къызэралъхурэ илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ (Шэрджэс) Академиемрэ Дунейпсо Адыгэ Хасэмрэ къыхалъхьа «Черкесика» къыдэкIыгъуэм хэту дунейм къытехьащ усакIуэ, журналист Къармэ Iэсият зэридзэкIауэ Иннэ и усэ 72-рэ «ЕпщыкIуханэ лIэщIыгъуэм и макъ» поэмэм щыщ пычыгъуэрэ зэрыт «Лъабзэ» тхылъыр. Ар къызэрызэIуих «Къэшэж Иннэ и усэ псынащхьэхэр» пэублэ псалъэм ЩIДАА-м и вице-президент, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд щетх: «Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Иннэ и усэ тхылъ щхьэхуэ адыгэбзэкIэ иджыри къыдэкIакъым… 2019 гъэм, Къэшэж Иннэ и илъэсу Къэбэрдей Адыгэ Хасэм игъэувам хиубыдэу, а Iуэхур догъэзэкIуэж. Лъэпкъым ипхъу телъыджэм и цIэр дэ тщыгъупщэркъым. Къармэ Iэсият абы и усэ нэхъыфIхэр зэредгъэдзэкIащ. ЗэрытхузэфIэкIкIи догъэлъапIэ…» [Хафицэ 2019: 7].

ИщхьэкIэ къыщыдгъэлъэгъуахэм нэмыщI, Къэшэж И. и усэ закъуэтIакъуэхэр адыгэбзэкIэ зэдзэкIауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ илъэс зэхуэмыдэхэм къытрадзащ. Иджыблагъэ «Адыгэ псалъэ» газетым къытехуащ усакIуэ, журналист Гугъуэт Заремэ зэридзэкIауэ Къэшэжым и уситI – «Лэкъум сигу къохэ, сихьу сабиигъуэм…» («Хочу лакума, пахнущего детством…»), «Мазэ мывэ» («Лунный камень») жыхуиIэхэр. Ар Иннэ и усэбзэр сыт хуэдэ лъэхъэни зэрымыубзэщхъум, ноби абы и усэхэр къызыхэкIа лъэпкъым и бзэкIэ зэрагъэшэрыуэм и щыхьэтщ.

Къэшэж Иннэ и усыгъэм и мотив нэхъыщхьэхэр

Къэшэж Иннэ и усыгъэм лъэныкъуэ куэдкIэ зиужьащ: зэ еплъыгъуэкIэ, абы лирикэр щытепщэми, эпикэм и пкъыгъуэхэмрэ фащэхэмрэ уащрохьэлIэ. Усэхэм нэмыщI, абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ балладэхэр, поэмэхэр, хъуэхъу фащэм иту гъэпса усэхэр, гушыIэ щабэ зыщIэлъ тхыгъэ «нэфIэгуфIэхэр», монологхэр, уэрэдхэр, н. Художественнэ тхыгъэхэм, зэридзэкIахэм нэмыщI, Иннэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ литературэ-критикэ статья зыбжанэ: «ЕтIуанэ щхьэм къыбгъэдэкIыу» («От второго лица», 1990) тхылъым итщ Кулиев Къайсын и гъащIэмрэ и усыгъэмрэ теухуа «Шэджэм къыдэкIа усакIуэ» («Стихотворец из Чегема»), Зумакуловэ Танзиля и усэхэр щызэпкърыха «Ди Танзиля» («Наша Танзиля»), «ЩIалэгъуэ щIыналъэм, е КIыщокъуэ Алим щIыгъуу зы махуэ» («Путешествие в молодость, или одинь день с Алимом Кешоковым») тхыгъэхэр [Кашежева 1990: 66–87].

УсакIуэр и щхьэрэ ипкъкIэ и адэжь хэкум пэIэщIэми, гу къуэпскIэ абы къепхат, «и творчествэми лъабжьэ хуэхъуат» [Бозиева 2022: 74]. Кавказым и бгыщхьэ лъагэхэм, къызыхэкIа лъэпкъым, бгырыс хабзэ екIухэм хуиIа гурыщIэ къабзэр и адэжьхэм лъыкIэ зэрапыщIам и щыхьэту и усэхэм къапкърыщащ: ахэр урысыбзэкIэ тхами, адыгэпсэ яIутщ. И япэ усэ тхылъри абы къыкIэлъыкIуа зыбжани къыщыдэкIари «лъыкIэ зыпыщIа» хэкурщ – Къэбэрдей-Балъкъэрырщ.

Иннэ и усэхэм и адэш Къармэхьэблэ къуажэм къыщыщIэдзауэ, Къэбэрдей-Балъкъэрри, Кавказри, Урысейри, уеблэмэ зэрыдунейуэ къызэщIеубыдэ. И купщIэрэ и фащэкIэ, образ къэгъэщIыкIэрэ гупсысэ къэIуэтэкIэкIэ абы и усыгъэр дунейпсо литературэм и лъагапIэхэм нэсащ.

ИщхьэкIи къызэрыхэдгъэщащи, Къэшэжым и усэхэм адыгэлъ ящIэтщ, лъэпкъ зэхэщIыкIкIэ псыхьащ. Журналист икIи публицист Ало Ларисэ пэжу гу зэрылъитащи, «Къэшэж Иннэ и адыгэлъыр апхуэдизкIэ куууэ зэхищIэрти, къызыхэкIа лъэпкъым и лъабжьэри, и къуэпсри, и къежьапIэри езырауэ фIэщIыжырт» [Алоева 2014: 15]. Адэм Iурылъа анэдэлъхубзэр зымыщIэу урысыбзэкIэ тхэуэ щыта усакIуэр адыгэм и нэкIэ дунейм хэплъэрт, ихъуреягъкIэ щилъагъухэр адыгэпсэкIэ зыхищIэрт, игъэвырт. Абы и IэдакъэщIэкIхэм нэхъыбэрэ узыщрихьэлIэр Кавказым и образ уардэрщ. Ар и усэхэм щигъэлъапIэ къудейкъым, атIэ и гъащIэщ, и псэщ, «езыр – Кавказщ».

Къэшэж И. и усыгъэр Урысеймрэ Кавказымрэ лIэщIыгъуэ куэд хъуауэ зэIэпэгъуу къызэрызэдэгъуэгурыкIуэм, и адэр къызыхэхъукIа бгырыс лъэпкъхэмрэ и анэш урысхэмрэ я зэныбжьэгъугъэм и нэщэнэщ, абыхэм я зэпыщIэныгъэ быдэр и усэ куэдми щигъэлъэпIащ. Псалъэм папщIэ, языхэзым щитхащ:

Адэм и образыр Къэшэж И. и усыгъэм щынэхъыщхьэхэм ящыщщ, ар и творчествэ псом кIуэцIрокI. Тхыгъэхэм я нэхъыбэм деж ар усакIуэм и адэ къудейкъым, атIэ хэкум и образщ, адыгэм и гъащIэмрэ дуней еплъыкIэмрэ къызытещ гъуджэщ. Абы и щапхъэ куэд Иннэ и IэдакъэщIэкIхэм хэбгъуэтэнущ, псалъэм папщIэ, мыпхуэдэ сатырхэр:

НэгъуэщI усэм деж адэм и образымкIэ адыгэбзэм и IукIэ къызэрымыкIуэр, апхуэдэуи адэжь лъахэм и теплъэр гъэщIэгъуэну къыщыгъэлъэгъуащ. Мыбдежым адэм, хэкум, лъэпкъым я образхэр щызэхэшыпсыхьащ:

 Заговори, отец, по-кабардински…

<…>

Заговори на языке родном,

таком гортанном и неповторимом,

пусть в нашем доме будет пахнуть дымом

костров пастушьих… Пусть греметь лавинам,

синеть горам, объятым снежным сном.

[Кашежева 2014: 83]

Къызэпсэлъэж, си адэ, адыгэбзэкIэ…

<…>

КъысхуэIуэтэж, си адэ, уи лъахэбзэр,

а тэмакъыщIэ псынэм и фIыншэбзэр –

мэлыхъуэ пщыIэ жьэгухэм я IугъуэкIэм

уи узхэм щIэгъэуэну зырашэкIрэ

уэсукхъуэ гъуагъуэм бгыр щIэщхьэукъукIыу.

[Кашежева 2019: 29]

Адэм и образымкIэ Къэшэжым и творчествэм Хэку зауэшхуэр къыщыгъэлъэгъуэжащ. Усэ зыбжанэм къызэрыхэщымкIэ, ар зауэм хахуэу хэтащ, уIэгъэ щыхъуауи щытащ: «…полыхает отцовская рана, / кровью боли и жизни сочась. / Только приостановлен, не прерван / путь бойца по дорогам огня / в тридцать лет… под Москвой… в сорок первом / за четыре зимы до меня» [Кашежева 2014: 98]. – «…къресыкIыр адэм и уIэгъэр, / узымрэ гъащIэмрэ я лъыр къыпыжу. / Ауэ зэпыуа къудейуэ аращ, иухакъым / зауэлIым икIу мафIэ гъуэгуанэр / илъэс щэщIым… Москва и Iэхэлъахэм… плIыщIрэ езанэм, / Сыкъалъхуным щIымахуиплI иIэжу» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

«Майм и бгъум стха усэхэр» («Стихи, написанные девятого мая», 1980) циклым хыхьа уситIми усакIуэм и адэр зауэм зэрыхэтари, абы фэбжь хихауэ къызэригъэзэжари къыхощ. Япэ усэм дыкъыщоджэ: «Но он пришел, на палку опираясь, / еще в дыму боев, в огне атак. / <…> / И было это в незабвенном мае: / вошел отец – пришел конец войне» [Кашежева 2014: 125–126]. – «Ауэ къэкIуэжащ ар, башыр зыщIигъакъуэу, / Иджыри зауэ Iугъуаем, зэхэуэ гуащIэхэм я мафIэм хэту. / <…> / Ар къыщыхъуари а гу(ы)имыхуж майрщ: / къыщIыхьэжри адэр – зауэм кIэ иIащ» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

УсакIуэм и адэ Къэшэж Инал зауэм лIыгъэшхуэ щызэрихьат, ар эскадрильем и дзэпщу (и пхъум и зы усэм зэрыщыжиIэмкIэ, «комэска»-у – «командир эскадрильи») щытат [см.: Кашежева 2014: 126]. Абы къыхуагъэфэщат «Вагъуэ Плъыжьым», «ЩIыхьым» и орденхэмрэ «Знамя Победы», «За отвагу» медалхэмрэ [см.: Кашежева 2014: 233].

Адэм и фэеплът ар щалъхуа щIыналъэ дахэри, къызыхэкIа лъэпкъри, бгырыс хабзэ ткIийхэри. Арат Иннэ Кавказым, Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ абы щыпсэу лъэпкъхэмрэ, псом хуэмыдэу къэбэрдейхэмрэ балъкъэрхэмрэ, яхуэусэнкIэ зыщIимыгъэнщIыр. УсакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр псалъэкIэ тха къудейкъым, абыхэм хэкум и мэ ящыуащ – Iугъуэмэ, лы гъэжьэрымэ, нартыху гъэвам и мэ, сабиигъуэм и мэ IэфIу адэм и пыIэ бэлацэм къыхихыр, нарзаныпс къыщIэжым и бахъэу къуэ куухэм къыдихыр, уэсымэ гуащIэу гъуаплъэм и мэм хуэкIуэжыр, уэздыгъей мэзым и мэ къабзэр. Апхуэдэ усэхэм укъыщеджэкIэ, а мэ гуакIуэхэр къыпIуроуэ. Псалъэм папщIэ, «Дауи фщIы, сэ сфIэфIщ…» («Как хотите, мне по вкусу…», 1975) усэм щыщ зы щапхъэ:

Иджыри зы щапхъэ, «Кавказым и шхапIэхэм» («Кавказские духаны», 1962) усэм къыхэтхауэ:

Къэшэжым и усыгъэм мэ зэриIэм хуэдабзэу, плъыфи иIэщ – ар нэхъыбэрэ адэжь щIыналъэм и ауз куухэм, и гуэлхэм, бгы лъагэхэм хуэдэу щхъуантIэщ, щIыхущ, къащхъуэщ, «шэхуфэщ», «джэхущ», «тхъугъэщ». Мис щапхъэ зыбжанэ: «Ко мне ты пришел песнею / Синих Кавказских гор» [Кашежева 2014: 21]. – «Си деж укъэкIуащ уэ [зэгуэрым] / Кавказ бгы щIыхухэм я уэрэду» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.); «Закрыв глаза, я вижу все опять: / зеленые селения твои… / <…> / И песня улетала выше гор / в большую голубую высоту…» [Кашежева 2014: 34]. – «НапIэр зэтеслъхьэмэ, псори си нэгу щIокIыж: / уи жылагъуэ щхъуантIэхэр… / <…> / Уэрэдми бгыхэм нэхърэ нэхъ лъагэу зиIэтырт / лъагапIэ къащхъуэм хуеIэу…» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.); «…голубая Балкария / Заоблачная страна» [Кашежева 2014: 48]. – «…Балъкъэр щIыналъэ къащхъуэ / Пшэ адрыщIыр зи хэщIапIэ къэрал» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

Языныкъуэ усэхэм деж Кавказыр, хэхауэ къапщтэмэ, Къэбэрдейр, абы щыпсэу цIыхухэм я плъыфэу къамылыфэщ: «Кабарда! Отдала мне ты / И мечту, и простор, и пыланье / В половине своей смуглоты» [Кашежева 2014: 46]. – «Къэбэрдей! Уэ къызэптащ сэ / ХъуэпсапIэри, щIыналъэ хуитри, гум щыблэ мафIэри / Уи къамылыфагъкIэ зэхэщIауэ» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.).

Къэшэж Иннэ и IэдакъэщIэкIхэм Кавказым, адэжь хэку Къэбэрдейм и макъ/макъамэ зэхуэмыдэхэри къахоIукI. Ахэр – лъэпкъыр къызэрыфэ пшыналъэхэм я макъщ [Кашежева 2014: 37], мэлыхъуэ бжьамийхэм я бзэрабзэ макъщ [Кашежева 2014: 46], лIэщIыгъуэхэм я джэрпэджэжу бгыхэм я «мывэ псалъэмакъщ» [Кашежева 2023. Кн. 2: 8], зи пащIэ-жьакIэ зэщIэмыхьа мэлыхъуэ щIалэщIэхэм я уэрэду зэхэпх псыкъелъэхэм я макъщ, текIуэныгъэм хуагъэш хьэрэкIытIэ макъыу зэхэпхыу къуэ куухэм къыдэIукI псыкъелъэ джэрпэджэжхэрщ [Кашежева 2023. Кн. 2: 8–9], Iэщыхъуэхэм жаIэж хъыбархэрщ, зауэм къикIыж шууейхэм я уэрэдхэрщ, гъадэщIыдэм хыхьэжа шы лъэ макъ ужьыхыжахэрщ [Кашежева 2014: 76–77], зыми емыщхьу адыгэбзэм и тэмакъыщхьэ-тэмакъыщIэ IукIэ хьэлэмэтырщ [Кашежева 2014: 47, 83], н.ку.

Къэшэж Иннэ и усыгъэм нэгъуэщI мотив, образ, гупсысэ къэIуэтэкIэ гъэщIэгъуэнхэр, бзэм и Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр къызэщIеубыдэ. Кавказым, Къэбэрдейм, Налшык, Къармэхьэблэ хуэдэуи, абы Урысеймрэ Москварэ я образхэми зыужьыныгъэ щагъуэтащ. УсакIуэм зыр адрейм пимыдзыхыу фIыуэ илъагъурт и хэку инри (Урысейр) и хэку цIыкIури (Къэбэрдейр). И зы усэм щитхат:

Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ Къэшэжым и усыгъэм зэгуэхыпIэ зэрыщамыIэм иджыри зы Iуэхугъуэ щыхьэт тохъуэ. Адэжь хэкум щыщ усакIуэ, тхакIуэхэми (КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, Къагъырмэс Борис, н.) хуэдэу, ар яхуэусащ зи творчествэм хуабжьу дихьэхыу щыта урыс усакIуэшхуэхэу Пушкин Александр («Промах» – «Щыуагъэ», 1961), Лермонтов Михаил («Лермонтов» 1962, 1964; «У могилы Лермонтова» – «Лермонтовым и кхъащхьэм», 1964; «Лермонтовский возраст» – «Лермонтовым и ныбжь», 1971), Высоцкий Владимир («У нас совпадают и группа и резус…» – «Дэ дилъкIэ дызэтохуэ…», 1984), Маяковский Владимир («Автомобиль Маяковского», 1981), н.

КъызэщIэкъуауэ ухэплъэмэ, Къэшэж И. и творчествэм къызэщIиубыдэр ищхьэкIэ къыщыдгъэлъэгъуэну дызыхунэсам нэхърэ куэдкIэ нэхъыбэщ: зытеухуа и лъэныкъуэкIи художественнэ ухуэкIэкIи ар Кавказми Урысейми я гъунапкъэхэм икIат, хамэ къэралхэм, хамэ лъэпкъ литературэхэм нэсат. Абы и тхыгъэхэр езым и хэкури хамэ хэкухэри къызэщIэзыкъуэ топоним (щIыпIэцIэ), гидроним (псыхэм я цIэ) бжыгъэншэхэмкIэ гъэнщIащ (Лэскэн, Къулъкъужын, Гундэлэн, Шэджэм, Нартан, Жэмтхьэлэ, Урыху, Къэрэсу, Терскол, Малкэ, Бахъсэн, Адыгей, Углич, Кърым, Архангельск, Брест, Париж, Венецие, Испание, Молдавие, Душанбе, Кишинев, н.ку.). Абыхэм наIуэу къагъэлъагъуэ Къэшэжым и усыгъэм и бгъуагъри и кууагъри.

Къэшэж Иннэ и уэрэдхэм я щхьэхуэныгъэхэр

Куэдыр зэрыщыгъуазэщи, блэкIа лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм – «IувыкIыжыгъуэ» («оттепель») зыфIаща лъэхъэнэм – ди къэралым творческэ къару лъэщхэр къыщызэщIэрыуауэ, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я пкъыгъуэ псоми (литературэри хэту) щIэгъэхуэбжьауэ заужьауэ щытащ. А лъэхъэнэращ «шестидесятники» цIэр зытеIукIа усакIуэ гупышхуэм я IэдакъэщIэкIхэр уэру дунейм къытехьэу, усыгъэ пшыхьхэр ирагъэкIуэкIыу щыхуежьар, «утыку усыгъэм» («эстрадная поэзия» жыхуаIэм) пашэныгъэр щиубыдар. А зэманым Къэшэжым сыт хуэдэ гугъуехьхэр и нэгу щIэмыкIами, къэралым и зыужьыкIэм арэзы къэзымыщI Iуэхугъуэхэр хэлъами, лъэхъэнэр и гум фIыкIэ къинат – езыми и щIалэгъуэт, усыгъэми и уэрыгъуэт, усакIуэ зэчиифIэхэр куэдти, абыхэм яхъуреягъкIэ къыщекIуэкI мыхъумыщIагъэ псори «усэ къарукIэ ягъэсырт»*. А илъэсхэм яфIри я Iейри псом хуэмыдэу IупщIу къыщыгъэлъэгъуэжащ 1994 гъэм къыдэкIа «Пасэрей IэщIагъэ» («Старинное дело») тхылъым иту дунейм къытехьа «ХыщI гъэхэм я усакIуэхэр» («Шестидесятники») усэм: «…ожоги хрущевских проталин / носили мы, как ордена» [Цит. по: Кашежева 2023. Кн. 2: 304]. – «…Хрущевым и лъэхъэнэм и IувыкIыжыпIэхэр / ди бгъэгум ордену щызетхьэрт» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.), – щыжеIэ абы усакIуэм.

Апхуэдэ зэман гугъум усыгъэр нуру зыгъаблэу утыку изыхьахэм, цIыхубэм яхэзыхьахэм Къэшэж Инни яхэтащ: абы и тхыгъэхэр куэдым зэлъащIысат, ягу дыхьат, щIэупщIэшхуэ яIэт. А лъэхъэнэм ар къэралым и усакIуэ нэхъыфIхэм ящIыгъуу Политехническэ музейм, «Лужники» стадионым, Литераторхэм я уардэ унэм (Центральный дом литераторов) щрагъэкIуэкIа зэIущIэхэм мызэ-мытIэу усэ къыщеджащ, абы къыхэкIкIи и усыгъэр утыкум къыхуигъэщIауэ – «эстраднэу» – къэзылъытэхэри щыIащ. Апхуэдэ еплъыкIэр Иннэ и усэ куэдым макъамэ щIалъхьауэ уэрэду зэрагъэзащIэми зыгуэркIэ епхауэ къыщIэкIынут.

Къэшэжым и уэрэдхэм къэхутэныгъэ щхьэхуэ яхуэфащэщ. УсакIуэм и творчествэр зыджахэм ящыщ гуэрхэм зэратхымкIэ, абы и псалъэхэр зыщIэлъ уэрэдхэр 300-м щIегъу [Эфендиев и др. 2018: 15], ауэ, дэ дызэреплъымкIэ, а бжыгъэр егъэлеяуэ къыщIэкIынущ. Иннэ и творческэ щIэиныр илъэс куэдкIэ зэхуэзыхьэсыжу 2023 гъэм тхылъитI хъууэ къыдэзыгъэкIыжа Котляровхэ Мариерэ Викторрэ къахуэгъуэтыжар уэрэд 70-м щIигъущ (ахэр етIуанэ тхылъым и «Гуэлъхьэн» Iыхьэм къыщахьащ) [Кашежева 2023. Кн. 2: 367–463].

Дауэ мыхъуами, Къэшэж Иннэ и уэрэдхэр къэрал псом щызэлъащIысауэ, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ куэдым (Зыкинэ Людмилэ, Кобзон Иосиф, Магомаев Муслим, Хиль Эдуард, Бельды Кола (Николай), Герман Аннэ, Ротару Софие, Кристалинскэ Майе, Пугачевэ Аллэ, Лещенкэ Лев, Тут Заур, н.) ягъэзащIэу щытащ. Абыхэм макъамэ щIалъхьат композиторхэу Колкер Александр, Троцюк Богдан, Савельев Борис, Рубашевский Владимир, Островский Аркадий, Фельцман Оскар, Френкель Ян, Къашыргъэ Билал, н. Апхуэдэхэщ: «Аргуэру пшэхэр зыщIыпIэ мэкIуасэ» («Опять плывут куда-то корабли»), «Урысейм и щIалэ цIыкIухэр» («Мальчишки России»), «Кином сыкъокIыж» («Иду из кино»), «ХьэгъуэлIыгъуэм сегъэблагъэ» («Позови меня на свадьбу»), «Мазэ мывэ» («Лунный камень»), «Макъамэ лъахъшэхэр» уэрэд гупыр (цикл «Полутона»), «Псыщхьэм къытридзэ тхыпхъэ хъурейхэр» («Круги на воде»), «Атом лIэщIыгъуэ» («Атомный век»; 1966 гъэм ирагъэкIуэкIа совет уэрэд нэхъыфIым и Союзпсо зэпеуэм и лауреат хъуащ), «ЩIымахуэ гъатхэхэр» («Зимние весны»), «Хъыджэбз уэрэд» («Девичья песня»), «СынасыпыфIэ сэ?» («Счастлива ли я?»), «Си лъахэ – Къэбэрдей!» («Край мой родной – Кабарда!»), «Сыздэшэ Балъкъэр щIыналъэм!» («Возьми меня в Балкарию!»), «Нарьян-Мар мой, Нарьян-Мар» («Си Нарьян-Мар») уэрэдхэр, н.ку. Мыбыхэм языхэзми зэратхам, макъамэ зэрыщIалъхьам, зэрагъэзэщIам теухуа хъыбар гъэщIэгъуэнхэр иIэжщ, ауэ иужьрей уэрэдитIым щхьэхуэу къытеувыIэпхъэщ.

«Си Нарьян-Мар» («Нарьян-Мар мой, Нарьян-Мар», 1964) уэрэдым макъамэ щIэзылъхьар Пономаренко Григорийщ, уэрэджыIакIуэ зыбжанэм (Шавринэ Екатеринэ, Бельды Кола (Николай), Воронец Ольгэ, Семин Валерий, Пахмутов Александр сымэ) ягъэзэщIащ. Ар зыхуэгъэпсар Урысейм щыщ Ямало-Ненецкэ автоном округым и къалащхьэ икIи и къалэ закъуэ Нарьян-Марщ (ненецыбзэкIэ «Къалэ плъыжь» къикIыу аращ). Абы щыпсэу лъэпкъхэм апхуэдизкIэ уэрэдыр ягу дыхьати, ар къалэм и гимн хъуауэ ноби ягъэзащIэ. Къэшэжым и псалъэхэм къалэр ягъэлъапIэ къудейкъым, атIэ Ямало-Ненецкэ щIыналъэм цIыхухэм щаIэ псэукIэр, щIыуэпсым и щытыкIэр гъэщIэгъуэну къаIуатэ:

2019 гъэм Къэшэж Иннэ илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу КъБР-м и ЩIалэгъуалэ центрым (Многофункциональный молодежный центр) и къудамэм и унафэщI, жылагъуэ лэжьакIуэ Къарэ Ратмир Нарьян-Мар и къалэ администрацэм и Iэтащхьэми ЩэнхабзэмкIэ унэм и унафэщIми телефонкIэ запищIэри усакIуэм и щIыхькIэ хъуэхъу псалъэ видеокIэ ирагъэтхыу кърагъэхьыну ялъэIуащ. Куэд дэмыкIыу, Къэшэж Иннэ и творчествэм теухуа зэIущIэ абы къыщызэрагъэпэщри, и усэхэм къыщеджащ, «Си Нарьян-Мар» уэрэдым и хъыбарыр цIыхухэм хуаIуэтащ, иужькIэ видео кърагъэхьыжри Къэбэрдей-Балъкъэрми щагъэлъэгъуащ. Абы лъандэрэ ЩIалэгъуалэ IуэхухэмкIэ центрымрэ Нарьян-Мар къалэмрэ зэрощIэ, зэпыщIэныгъэ быдэ я зэхуаку дэлъщ, усакIуэм и тхылъхэр Нарьян-Мар ирагъэшауэ, а щIыналъэ жыжьэм щыпсэухэри Иннэ и усэхэм дихьэхыу йоджэ⁵.

«Сыздэшэ Балъкъэр щIыналъэм!» («Возьми меня в Балкарию!», 1961) уэрэдри цIыхубэм ягу дыхьауэ нэхъ цIэрыIуэ хъуахэм ящыщщ. Макъамэр зейр Къашыргъэ Билалщ, зыгъэзащIэр балъкъэр уэрэджыIакIуэ Газаев Алимщ. УсакIуэм балъкъэр лъэпкъми ахэр щыпсэу бгылъэ щIыпIэхэми хуиIэ гурыщIэ къабзэр уэрэдым къыхэщащ: «Возьми меня в Балкарию, / где горы и орлы» [Кашежева 2014: 14]. – «Сыздэшэ Балъкъэр щIыналъэм, / бгыхэмрэ бгъэхэмрэ я хэщIапIэм» (зэзыдзэкIар дэращ. – Хь.Л.), – щыжеIэ абы.

Къэшэж Иннэ зыми емыщхьу бгыхэм яхуэусащ. Абы ехьэлIауэ Кулиев Къайсын итхат: «Сэ илъэс тIощIрэ тхурэ хъуауэ бгыхэм сатотхыхьри, мы усакIуэ ныбжьыщIэм (Къэшэж Иннэ. – Хь.Л.) абыхэм яхужиIэфар си гущхьэ къэкIакъым. Абы бгыхэм езым и еплъыкIэ хэхарэ къэIуэтэкIэ щIэщыгъуэрэ къахуигъуэтыфащ» [Кулиев 1962: 6]. Кулиевым зи гугъу ищIыр Иннэ и усэ куэдми «Сыздэшэ Балъкъэр щIыналъэм!» уэрэдми щыболъагъу. Псалъэм папщIэ, уэрэдым щыщ пычыгъуэ:

Къэшэжым и уэрэдхэм, и усэхэми хуэдэу, кIыхьу уатепсэлъыхьыфынущ, абыхэм союзпсо (иужькIэ – урысейпсо) мыхьэнэ яIащ, языныкъуэхэр ноби ягъэзащIэ.

КIэух

Япэ дыдэ и тхыгъэ дунейм къыщытехьа 1960 гъэм къыщыщIэдзауэ нобэ къэсыху Къэшэж Иннэ щытхъу куэд хуагъэшащ, гъэщIэгъуэныращи, псалъэ фэрыщIи, егъэлеяи хэмыту, хужаIа псори хуэфащэ дыдэу. Языныкъуэхэм усакIуэм хуаIэ гурыщIэ къабзэр, абы и IэдакъэщIэкIхэм хуащI пщIэшхуэр усэбзэкIэ къаIуэтащ: Къэшэжым усэ хуатхащ Къагъырмэс Борис, Бицу Анатолэ, Къаныкъуэ Заринэ, Бемырзэ Зураб, Узденовэ Иринэ, н.

Иужьрей илъэсипщIым къриубыдэу усакIуэм и цIэм, и творческэ щIэиным хуэфащэ гулъытэ егъуэт. Псалъэм папщIэ, узэрыгушхуэнщ, гуапэ пщымыхъууи къанэркъым Къэбэрдей-Балъкъэрым и Шэрэдж районым хыхьэ Бабугент балъкъэр къуажэм и уэрамхэм языхэзым Къэшэж Иннэ и цIэр зэрыфIащар. Апхуэдэуи, абы и щIыхькIэ зэIущIэхэр, усыгъэм и пшыхьхэр ди республикэми къэралым и къалащхьэми щрагъэкIуэкI.

2019 гъэм, усакIуэр къызэралъхурэ илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу, Къамбий Мухьэб и цIэр зезыхьэу Къармэхьэблэ къуажэм дэт Езанэ курыт еджапIэм и музейм фэеплъ доска къыщызэIуахауэ щытащ. Апхуэдэуи а музейм Къэшэж Иннэ и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ щхьэхуэу хухаха гъэлъэгъуэныгъэ къыщызэрагъэпэщащ.

Налшык щыIэ Хьэтохъущыкъуей хадэм щыпхрыша Усыгъэм и аллеем Къэшэж Иннэ и «Къызэпсэлъэж, си адэ, адыгэбзэкIэ…» («Заговори, отец, по-кабардински…») усэр тедзауэ тхылъ зэIухам и теплъэ зиIэ мывэ щагъэтIылъащ.

Апхуэдэуи, 2019 гъэм КъБР-м и ЩIалэгъуалэ центрым и къудамэм и унафэщI Къарэ Ратмир и жэрдэмкIэ Налшык и Къэбэрдей уэрамым Иннэ и фэеплъ мывэ (арт-объект) щагъэтIылъащ. Ар мывэ лIэужьыгъуищым къыхэзыуIукIыу усакIуэм и IэдакъэщIэкI сатырхэр тезыдзэжар скульптор ГъущIапщэ Арсенщ.

Зэманыр зэрыщыхьэт наIуэщи, Къэшэж Иннэ и усэхэр сыт хуэдэ лъэхъэни хозагъэ, илъэс нэхъыбэ дэкIыхукIи, абыхэм я мафIэр нэхъри къызэщIост – щIэджыкIакIуэхэм я бжыгъэм хохъуэ, усакIуэр къыщалъхуа махуэм фэеплъ пшыхьхэр иращIэкI (ахэр Къэбэрдей-Балъкъэрми Урысейм и къалэ зыбжанэми щрагъэкIуэкI), и IэдакъэщIэкIхэр щIэныгъэр и лъабжэу ядж, и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ теухуауэ статьяхэмрэ тхылъ щхьэхуэхэмрэ ятх, и усэ сатырхэр зытет мывэхэр ягъэтIылъ, и цIэр уэрамхэм фIащ… Апхуэдэу щыщыткIэ, усакIуэр уахътыншэ хъуащ – ар мылIэжыныпсэ зыIут и тхыгъэхэм щопсэу.

¹ Климова Г. Забытая поэтесса. Памяти Инны Кашежевой // Вечерняя Москва. – 2014, 19 февраля // URL: https://vm.ru/entertainment/177325-zabytaya-poetessa-pamyati-inny-kashezhevoj?ysclid=lt16tr1xpa758286088 (дата обращения: 25.02.2024).

² Дерико О. Инна Кашежева. Время вслух // Fond-adygi.ru – Информационный портал Фонда черкесской культуры «Адыги» им. Ю.Х. Калмыкова. – 2012, 7 марта // URL: http://fond-adygi.ru/page/inna-kashezheva-vremja-vsluh?ysclid=lt17054gnz657286231 (дата обращения: 25.02.2024).

³ Котляров В.Н. Инна Кашежева: найдены первые стихи кабардинской поэтессы // Социальная сеть «Вконтакте». Страница: Виктор Котляров. Публикация от 21 сентября 2023 г. // URL: https://vk.com/id148492568?ysclid=lt8jjiw1r327612220 (дата обращения: 01.03.2024 г.).

* Зей жыгым къыпыкIэ пхъэщхьэмыщхьэ цIыкIу.

⁴ см: Стихи Инны Кашежевой в переводе Миды Шаоевой на черкесском (кабардинском) языке // URL: https://www.youtube.com/watch?v=85uGExLnxjI (дата обращения: 07.03.2024 г.).

* КIыщокъуэ Алим и «Усэ къарукIэ бийр бгъэсу» тхыгъэм зэрыщыжиIэу.

⁵ См.: Каров Р. «Яркое имя на небосклоне поэзии». Разговор о поэтессе Инне Кашежевой [на каб.-черк. яз.: «Усыгъэ уэгум зи цIэр щылыд». УсакIуэ Къэшэж Иннэ теухуа уэршэр] / Телепередача Астемира Кабардова. 2021, 25 февраля // URL: https://www.youtube.com/watch?v=Nr1W5i0GPmc&t=782s (дата обращения: 10.03.2024).

作者简介

Lyudmila Khavzhokova

编辑信件的主要联系方式.
Email: lyudmila-havzhokova.86@mail.ru
ORCID iD: 0000-0001-9931-7726

candidate of sciences (Philologу)

参考

补充文件